Φώτης Κόντογλου : ΠΟΝΕΜΕΝΗ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ

«Ἡ Ρωμιοσύνη βγῆκε ἀπὸ τὸ Βυζάντιο, ἢ γιὰ νὰ ποῦμε καλύτερα, τὸ Βυζάντιο στὰ τελευταῖα του χρόνια στάθηκε ἡ ἴδια ἡ Ῥωμιοσύνη. Ἀκόμα καὶ τὸν καιρὸ τοῦ Φωκᾶ φανερώνονται καθαρὰ τὰ χαρακτηριστικά της, καὶ στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων, ποὺ ψυχομαχᾶ τὸ βασίλειο, ἀντρειώνεται ἡ βασανισμένη Ῥωμιοσύνη, ἡ καινούργια Ἑλλάδα. Μεγάλωσε μέσα στὴν ἀγωνία ἡ Χριστιανικὴ Ἑλλάδα, γιατὶ ὁ πόνος εἶναι ἡ καινούργια σφραγίδα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ Ῥωμιοσύνη εἶναι ἡ πονεμένη Ἑλλάδα. Ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα μπορεῖ νά ῾τανε δοξασμένη κι ἀντρειωμένη, ἀλλὰ ἡ καινούργια, ἡ χριστιανική, εἶναι πιὸ βαθειά, ἐπειδὴς ὁ πόνος εἶναι ἕνα πράγμα πιὸ βαθὺ κι ἀπὸ τὴ δόξα κι ἀπὸ τὴ χαρὰ κι ἀπὸ κάθε τι. Οἱ λαοὶ ποὺ ζοῦνε μὲ πόνο καὶ μὲ πίστη τυπώνουνε πιὸ βαθειὰ τὸν χαραχτήρα τους στὸν σκληρὸ βράχο τῆς ζωῆς, καὶ σφραγίζουνται μὲ μιὰ σφραγίδα ποὺ δὲν σβήνει ἀπὸ τὶς συμφορὲς κι ἀπὸ τὶς ἀβάσταχτες καταδρομές, ἀλλὰ γίνεται πιὸ ἄσβηστη. Μὲ μία τέτοια σφραγίδα εἶναι σφραγισμένη ἡ Ῥωμιοσύνη. Τὰ ἔθνη ποὺ ἐξαγοράζουνε κάθε ὥρα τὴ ζωή τους μὲ αἷμα καὶ μ᾿ ἀγωνία, πλουτίζουνται μὲ πνευματικὲς χάρες, ποὺ δὲν τὶς γνωρίζουνε οἱ καλοπερασμένοι λαοί. Αὐτοὶ ἀπομένουνε φτωχοὶ ἀπὸ πνευματικοὺς θησαυροὺς καὶ ἀπὸ ἀνθρωπιά, γιατὶ ἡ καλοπέραση κάνει χοντροειδὴ τὸν μέσα ἄνθρωπο».