α΄. Ὁ Μέγας Βασίλειος
Ο Μ. Βασίλειος κατ’ ἀρχάς περιγράφει τήν κατάστασι τῆς Ἐκκλησίας τήν περίοδο ἐκείνη ὡς ἑξῆς: «Τρισκαιδέκατον γάρ ἔτος ἐστίν ἀφ’ οὗ ὁ αἱρετικός ἡμῖν πόλεμος
ἐπανέστη, ἐν ᾧ πλείους γεγόνασι ταῖς Ἐκκλησίαις αἱ θλίψεις τῶν μνημονευομένων ἀφ’ οὗ τό Εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ καταγγέλλεται. Ὧν τά καθ’ ἕκαστον διηγεῖσθαι ὑμῖν παραιτούμεθα μή ποτε τό τοῦ λόγου ἡμῶν ἀσθενές τήν ἐνάργειαν τῶν κακῶν ὑπεκλύσῃ καί ἅμα οὐδέ ἡγούμεθα ὑμᾶς διδασκαλίας προσδεῖσθαι τήν ἀλήθειαν τῶν πραγμάτων πάλαι τῇ φήμῃ δεδιδαγμένους. Κεφάλαιον δέ τοῦ κακοῦ · οἱ λαοί τούς τῶν προσευχῶν καταλιπόντες οἴκους ἐν ταῖς ἐρήμοις συνάγονται · θέαμα ἐλεεινόν, γυναῖκες καί παιδία καί γέροντες καί οἱ ἄλλως ἀσθενεῖς ἐν ὄμβροις λαβροτάτοις καί νιφετοῖς καί ἀνέμοις καί παγετῷ τοῦ χειμῶνος, ὁμοίως δέ καί ἐν θέρει ὑπό τήν φλόγα τήν τοῦ ἡλίου, ἐν τῷ ὑπαίθρῳ ταλαιπωροῦντες. Καί ταῦτα πάσχουσι διά τό τῆς πονηρᾶς ζύμης Ἀρείου γενέσθαι μή καταδέχεσθαι» (Μ. Βασιλείου ἐπιστ. 242, Τοῖς Δυτικοῖς, ΕΠΕ 2, 28). Στά δεκατρία χρόνια, ἀναφέρει ὁ ἅγιος, τοῦ διωγμοῦ τῆς πίστεως καί τῆς ἐπικρατήσεως τῆς αἱρέσεως, ὑπέστησαν οἱ Ὀρθόδοξοι περισσότερα δεινά ἀπό τήν περίοδο τῶν διωγμῶν. Οἱ αἱρετικοί ἦσαν στούς ναούς καί οἱ Ὀρθόδοξοι ἐσυνάζοντο στίς ἐρημιές, γιά νά μήν ἐπικοινωνήσουν ἐκκλησιαστικά με τούς αἱρετικούς · διότι, εἶχε μέν καταδικασθεῖ ὁ Ἀρειανισμός ἀπό τήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο, ἀλλά οἱ συγκεκριμένοι αἱρετικοί, οἱ ὁποῖοι εἶχαν καταλάβει τούς θρόνους καί τους ναούς δέν εἶχαν καταδικασθῆ. Σέ ἄλλη ἐπιστολή ὁ ἅγιος ἀναφέρει: «Γνώριμα δέ τά θλίβοντα ἡμᾶς, κἄν ἡμεῖς μή λέγωμεν. Εἰς πᾶσαν γάρ τήν οἰκουμένην ἐκκέχυται. Καταπεφρόνηται τά τῶν πατέρων δόγματα, ἀποστολικαί παραδόσεις ἐξουθένηνται, νεωτέρων ἀνθρώπων ἐφευρέματα ταῖς Ἐκκλησίαις ἐμπολιτεύεται · τεχνολογοῦσι λοιπόν, οὐ θεολογοῦσιν οἱ ἄνθρωποι · ἡ τοῦ
κόσμου σοφία τά πρωτεῖα φέρεται παρωσαμένη τό καύχημα τοῦ σταυροῦ. Ποιμένες ἀπελαύνονται, ἀντεισάγονται δέ λύκοι βαρεῖς διασπῶντες τό ποίμνιον τοῦ Χριστοῦ. Οἶκοι εὐκτήριοι ἔρημοι τῶν ἐκκλησιαζόντων, αἱ ἐρημίαι πλήρεις τῶν ὀδυρομένων. Οἱ πρεσβύτεροι ὀδύρονται, τά παλαιά συγκρίνοντες τοῖς παροῦσιν · οἱ νέοι ἐλεεινότεροι, μή εἰδότες οἵων ἐστέρηνται. Ταῦτα ἱκανά μέν κινῆσαι εἰς συμπάθειαν τούς τήν Χριστοῦ ἀγάπην πεπαιδευμένους, συγκρινόμενος δέ τῇ ἀληθείᾳ τῶν πραγμάτων ὁ λόγος ἀξίας πολύ τῆς αὐτῶν ἀπολείπεται» (Μ. Βασιλείου, Τοῖς ἁγιωτάτοις ἀδελφοῖς και ἐπισκόποις τοῖς ἐν τῇ Δύσει, ΕΠΕ 2, 20).
Ἐδῶ περιγράφεται πάλι ἡ ἰδία κατάστασις. Οἱ Ἐπίσκοποι πού τοποθετοῦνται στίς θέσεις τῶν Ὀρθοδόξων ποιμένων χαρακτηρίζονται ἀπό τόν ἅγιο «λύκοι βαρεῖς». Οἱ Ὀρθόδοξοι δέ, δέν ἐπικοινωνοῦν ἐκκλησιαστικά μέ αὐτούς, πρίν αὐτοί καταδικασθοῦν ἀπό κάποια Σύνοδο. Θά ἀναφέρωμε καί μία τρίτη περιγραφή τοῦ ἁγίου διά νά κατανοήσωμε τό πῶς οἱ τότε Ὀρθόδοξοι δέν ἐπικοινωνοῦσαν μέ τήν αἵρεσι καί τούς αἱρετικούς: «Ἀνατέτραπται μέν τά τῆς εὐσεβείας δόγματα, συγκέχυνται δέ Ἐκκλησίας θεσμοί. Φιλαρχίαι δέ τῶν μή φοβουμένων τόν Κύριον ταῖς προστασίαις ἐπιπηδῶσι καί ἐκ τοῦ προφανοῦς λοιπόν ἆθλον δυσσεβείας ἡ προεδρία πρόκειται, ὥστε ὁ τά χαλεπώτερα βλασφημήσας εἰς ἐπισκοπήν λαοῦ προτιμότερος. Οἴχεται σεμνότης ἱερατική, ἐπιλελοίπασιν οἱ ποιμαίνοντες μετ’ ἐπιστήμης τό ποίμνιον τοῦ Κυρίου, οἰκονομίας πτωχῶν εἰς ἰδίας ἀπολαύσεις καί δώρων διανομάς παραναλισκόντων ἀεί τῶν φιλαρχούντων. Ἠμαύρωται κανόνων ἀκρίβεια, ἐξουσία τοῦ ἁμαρτάνειν πολλή. Οἱ γάρ σπουδαῖς ἀνθρωπίναις παρελθόντες ἐπί τό ἄρχειν ἐν αὐτῷ τούτῳ τῆς σπουδῆς τήν χάριν ἀνταναπληροῦσι τῷ πάντα πρός ἡδονήν ἐνδιδόναι τοῖς ἁμαρτάνουσιν. Ἀπόλωλε κρῖμα δίκαιον, πᾶς τις τῷ θελήματι τῆς καρδίας αὐτοῦ πορεύεται. Ἡ πονηρία ἄμετρος, οἱ λαοί ἀνουθέτητοι, οἱ προεστῶτες ἀπαρρησίαστοι. Δοῦλοι γάρ τῶν δεδωκότων τήν χάριν οἱ δι’ ἀνθρώπων ἑαυτοῖς τήν δυναστείαν κατακτησάμενοι...
Ἐπί τούτοις γελῶσιν οἱ ἄπιστοι, σαλεύονται οἱ ὀλιγόπιστοι · ἀμφίβολος ἡ πίστις, ἄγνοια κατακέχυται τῶν ψυχῶν διά τό μιμεῖσθαι τήν ἀλήθειαν τούς δολοῦντας τόν λόγον ἐν
κακουργίᾳ. Σιγᾷ μέν γάρ τά τῶν εὐσεβούντων στόματα, ἀνεῖται δέ πᾶσα βλάσφημος γλῶσσα · ἐβεβηλώθη τά ἅγια, φεύγουσι τούς εὐκτηρίους οἴκους οἱ ὑγιαίνοντες τῶν λαῶν ὡς ἀσεβείας διδασκαλεῖα, κατά δέ τάς ἐρημίας πρός τόν ἐν τοῖς οὐρανοῖς Δεσπότην μετά στεναγμῶν καί δακρύων τάς χεῖρας αἴρουσιν. Ἔφθασε δέ πάντως καί μέχρις ὑμῶν τά γινόμενα ἐν ταῖς πλείσταις τῶν πόλεων, ὅτι οἱ λαοί σύν γυναιξί καί παισί καί αὐτοῖς τοῖς πρεσβύταις πρό τῶν τειχῶν ἐκχυθέντες ἐν τῷ ὑπαίθρῳ τελοῦσι τάς προσευχάς, φέροντες πάσας τάς ἐκ τοῦ ἀέρος κακοπαθείας σύν πολλῇ τῇ μακροθυμίᾳ, τήν παρά τοῦ Κυρίου ἀντίληψιν ἀναμένοντες...» (Μ. Βασιλείου, ἐπιστ. 92, Πρός Ἰταλούς καί Γάλλους Ἐπισκόπους, ΕΠΕ 3, 86 · ΒΕΠΕΣ 55, 122).
Ὁ Μ. Βασίλειος ἐπίσης, στήν πρός Μονάζοντας ἐπιστολή του, ὅπως μᾶς τά μεταφέρει ὁ ἅγ. Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός, λέγει: «Οἵτινες τήν ὑγιᾶ ὀρθόδοξον πίστιν προσποιούμενοι ὁμολογεῖν, κοινωνοῦσι δέ τοῖς ἑτερόφροσι, τούς τοιούτους, εἰ μετά παραγγελίαν μή ἀποστῶσιν, μή μόνον ἀκοινωνήτους ἔχειν, ἀλλά μηδέ ἀδελφούς ὀνομάζειν» (ἁγ. Μάρκου Ἐφέσου, Ὁμολογία, CFDS, Ser. A. τόμ. Χ, fasc. II, σελ. 133 (24-28).
Εἶναι σαφής λοιπόν ἡ γραμμή τῶν Ὀρθοδόξων πρός τους αἱρετικούς Ἐπισκόπους καί κληρικούς μή καταδικασθέντας ὑπό Συνόδου, ἀσχέτως ἂν ἡ συγκεκριμένη αἵρεσις εἶχε
καταδικασθεῖ ἢ ὄχι. Αὐτό ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἀπομάκρυνσις τῶν Ὀρθοδόξων ἀπό κάθε αἵρεσι καί κάθε αἱρετικό ἦτο Παράδοσις ἡ ὁποία λειτουργοῦσε ὡς ἔνστικτο ὄχι μόνο εἰς τούς κληρικούς, ἀλλά καί εἰς τόν ἁπλό λαό.