Η ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (Μία διαφορετική θεώρησις) -- Τοῦ κ. Κων. Δεληγιάννη, Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας

29 Μαΐου 1453. «Ἑάλω ἡ Πόλις». Τρομακτικότερη κραυγὴ δὲν εἶχε ἀκουστεῖ ποτὲ γιὰ ἀνθρώπινη πόλη. Εὐρώπη καὶ Ἀσία κράτησαν τὴν ἀναπνοή τους, ὡσὰν νὰ ἔφτανε ἡ συντέλεια τοῦ κόσμου. Μαύρη σελίδα στὴν παγκόσμια ἱστορία! Ὅσους προσδιορισμοὺς κι ἂν χρησικαλύψει νοηματικὰ τὴν τραγωδία τῆς 29ης Μαΐου 1453. Ὑπονόμευση, βαρβαρότητα, προδοσία, ἀλλὰ καὶ ἀνδρεία, πίστη, αὐταπάρνηση καὶ γενναιότητα εἶναι τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα ἐκείνου τοῦ τραγικοῦ καιροῦ.

Ἡ ἱστορία συχνὰ παίζει μὲ τοὺς ἀριθμούς. Χίλια χρόνια ἀκριβῶς μετὰ τὴν εἰσβολὴ τῶν Βανδάλων στὴ Ρώμη, πέφτει τὸ πολιτισμικὸ καὶ δοξασμένο Ὀρθόδοξο Βυζάντιο στὰ χέρια βάρβαρων ἀσιατῶν. Γράφει κορυφαῖος ἱστορικός: «Διά τῆς ἁλώσεως τῆς ΚΠόλεως δὲν ἔπεσε μόνη ἡ κυριευθεῖσα πόλις, δὲν ἔπεσε μόνη ἡ καταλυθεῖσα βασιλεία, ἀλλὰ ἐπὶ μακρὸν ἐπεσκιάσθη κόσμος ὁλόκληρος πραγμάτων καὶ δογμάτων, ὁ κόσμος ὁ ἑλληνικός». Ὁ μεγάλος ἱστορικὸς Κ. Παπαρρηγόπουλος, ποὺ γνωρίζει νὰ κάνει ἄριστη ἐκμετάλλευση τῶν πηγῶν, γνωρίζει τὴν βαθύτερη αἰτία τῶν γεγονότων καὶ τὴν συνολικὴ προοπτική τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι. Καὶ συνεχίζει ὁ ἴδιος παρακάτω: «Ἡ ἱστορία μνημονεύει πολλῶν καταστροφῶν… δραματικοτέρα καὶ καταπληκτικοτέρα τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, οὐδεμία ἀπέβη τραγικοτέρα» (Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους).

Τοποθετώντας τὸ ἱστορικὸ συμβὰν σὲ μεταφυσικὸ τοπίο μυστηρίου, ὅπως πάντοτε τὸ προϋποθέτει στὴ δική της πραγματικότητα τῶν συμβόλων ἡ λαϊκὴ μοῦσα, θὰ ʻθέλε κανεὶς (τὸ ποντιακὸ πουλὶ) νὰ ʻναὶ δικέφαλος ἀετός, ὁ ὕψιστος ρόλος, ποὺ φτεροκοπάει μέσα ἀπὸ τὰ ἐρείπια τῆς ὑπερχιλιόχρονης αὐτοκρατορίας, πετώντας ψηλὰ γιὰ νὰ διασώσει τὴν αἴγλη τὴν βυζαντινή, στὰ ὑπέροχα δύσκολα συντρίμμια τῆς ἀρετῆς τοῦ Κάλβου:

«Ὡς ἀπὸ ἕνα βουνὸν

ὁ ἀετὸς δικέφαλος εἰς ἄλλο πετάει,

κι ἐγὼ τὰ δύσκολα κρημνὰ τῆς

ἀρετῆς οὕτω ἐπιβαίνω»1.

Τὸ μοιραῖο ἱστορικὸ δράμα ἀπὸ τότε παραμένει, ἔστω καὶ στὸ ὑποσυνείδητο, ἀνεξάντλητο. Εἶναι στὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου νὰ θαυμάζει τοὺς νικητές, πρόσωπα δορυκτητόρων, ποὺ τὰ ὀνόματά τους κολυμποῦν στὰ ἀνευλαβῆ αἵματα τῆς νίκης τους. Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλοι νικητὲς-ἥρωες, ποὺ τὰ τραγικά τους «παθήματα» εἶναι πράξεις ἀρετῆς2. Προσφέρουν στὴν ἱστορικὴ ἐπικράτεια «τὸν ἔλεον καὶ τὸν φόβον» μιᾶς πολὺ πιὸ ἀνθρώπινης ἀναγνώρισης. Εἶναι οἱ ἥρωες τοῦ χρέους, τοῦ ἱεροῦ καθήκοντος, αὐτοί, ποὺ «ποτὲ ἀπὸ τὸ χρέος μὴ κινοῦντες», γιʼ αὐτὸ γίνονται ἄγαλμα μνήμης στὴν συνείδηση τοῦ αἰσθαντικοῦ ἁπλοῦ λαοῦ. Μπορεῖ νὰ ἐπιχειρεῖται ἐπὶ δεκαετίες τώρα ἡ διάβρωση τῆς ταυτότητας τοῦ Γένους τῶν Ἑλλήνων μέσω τῆς ἱστορικῆς ἀγνωσίας καὶ παραπλάνησης τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας. Ἡ ἱστορία ὅμως ἐκδικεῖται αὐτοὺς ποὺ τὴν ἀγνοοῦν ἢ τὴν παραποιοῦν μὲ ἀνιστόρητες τηλεοπτικὲς σειρές. Ὑπάρχουν ὅμως ἀντισώματα, ποὺ τιμοῦν τὴ μνήμη τοῦ μαρμαρωμένου βασιλιᾶ, θυμοῦνται τὴν ἅλωση καὶ τοὺς θρύλους της καὶ ἔτσι ἐνοχλοῦν καὶ

ἀναταράσσουν τὰ λιμνάζοντα νερὰ τῆς ἱστορικῆς μνήμης. Στὴν Ἑλληνικὴ Γῆ δὲν ὑψώθηκε μαρμάρινο μνημεῖο ἀντάξιο τῆς μεγάλης θυσίας τοῦ μάρτυρα βασιλιᾶ. Ἡ ἑλληνικὴ συνείδηση ἐπέλεξε ὅμως ἀπὸ τίμιους λίθους τὸ φωτοστέφανό του. Σεμνὸ μαυσωλεῖο ἐγκαθίδρυσε μέσα στὶς ψυχὲς τῶν Ἑλλήνων, ὅταν μυστικὴ κανδήλα ἀνάβει μόνιμα ἡ ἑλληνικὴ φιλοτιμία καὶ ἀξιοπρέπεια. Ἴσως νὰ ὑποστηρίξουν μερικοί, ὅτι εἶναι μάταιο νὰ προσπαθεῖ ὁ ἱστορικὸς νὰ ἐπανέρχεται μετὰ τόσους αἰῶνες σʼ ἕνα γεγονὸς ἔστω μεγάλο, ὅταν ἱστορικοὶ παλιοί καὶ νεώτεροι ἔχουν περιγράψει κι ἀναλύσει τὸ γεγονὸς τῆς Ἁλώσεως. Ἐμεῖς ὅμως πιστεύουμε, καμιὰ πόλη δὲν κατακτᾶται, ἂν ἡ ἰδέα ποὺ ἐνσάρκωσε καὶ γιὰ αἰῶνες πολεμοῦσε νὰ τὴν ὑπερασπίσει παραμένει ἀκμαία, ζωοποιώντας τὸ φρόνημα τῶν ἀνθρώπων. Τότε χάνονται πόλεις καὶ ἰδέες ὅταν παύουμε νὰ στοιχιζόμαστε στὰ ἰδανικά, τὸν πολιτισμὸ καὶ τὶς ἰδέες, ποὺ μᾶς διδάσκουν. Μπορεῖ νὰ ἀλλάζουν κυρίαρχα κτίσματα καὶ πόλεις, δὲν χάνουν ὅμως ποτὲ τὸν ἠθικὸ καὶ πνευματικὸ χαρακτήρα τους. Δὲν μπόρεσαν οὔτε τὸ ὄνομά της νὰ ἀλλάξουν. Πόλη, στὴν Πόλη, εἰς τὴν Πόλη. Οἱ πολιτισμικὲς ἀξίες, ποὺ δίδαξε, τὴν ἀνέδειξαν πιὸ ἰσχυρὴ ἀπὸ τοὺς καιροσκοπισμοὺς καὶ τὶς ἰδιοτέλειες τῶν ἀνθρώπων. Ἡ Ὀρθόδοξη Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως βρίσκει τὴ δύναμη νὰ καλλιεργήσει κάτω ἀπὸ κλίμα πόνου καὶ ἀτελεύτητης κακοπάθειας, τὶς μεγάλες πνευματικὲς ἀρετές, τὴν ἐγκαρτέρηση, τὴν ταπείνωση, τὴν ἐλπίδα, τὴν Ὀρθόδοξη Πίστη. Καὶ νὰ θέλεις νὰ ὑπερβεῖς τὸ ἀναντίρρητο ἱστορικὸ γεγονὸς μὲ τὰ φοβερὰ παρεπόμενά του, ποὺ ἐξακτινώμενα τραυματίζουν συνέχεια τὴν πορεία τῆς ζωῆς, τὴ συνέχεια τῆς βάρβαρης συμπεριφορᾶς. Ἡ ἱστορία μπορεῖ νὰ μὴ ἐπαναλαμβάνεται, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ὑπάρχουν σκηνές της, ποὺ ἀντιστοιχοῦν μὲ ἐπαναλήψεις. Δὲν πρέπει νὰ μᾶς διαφεύγει ὅτι τὸ τουρκικὸ ἔθνος καὶ ὡς σουλτανικὸ καὶ ὡς νεότουρκο συνδέεται ἱστορικὰ μὲ φοβερὰ ἐγκλήματα κατὰ τῶν χριστιανικῶν λαῶν, κυρίως κατὰ τοῦ ἑλληνικοῦ. Τὰ παιδομαζώματα ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα, ὁ

στραγγαλισμὸς τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τῶν χριστιανικῶν ἐθνοτήτων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ἡ γενοκτονία τοῦ Μικρασιατικοῦ καὶ Ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ εἶναι γεγονότα ἀδιάσειστα. Τώρα, χθές, πρὶν λίγα χρόνια τό 55, τὸ 63, τὸ 74, συνέχεια δείχνει τὸ ἀληθινὸ πρόσωπο τῆς ἀρνήσεως. Εἶναι καιρὸς νὰ ἀλλάξει πρόσωπο ἡ σημερινὴ Τουρκία καὶ νὰ καταδείξει ὅτι ὕστερα ἀπὸ τόσους αἰῶνες, ποὺ συμβιώνει μὲ χριστιανικοὺς λαούς, οἱ στρατοκράτες πρέπει νὰ ἀντιληφθοῦν ὅτι ἡ Τουρκία ἀφοῦ χτυπᾶ τὴν πόρτα τῆς Εὐρώπης, πρέπει νὰ ἀλλάξει τὴν «πρώτη» στολὴ τῆς μογγολικῆς της καταγωγῆς καὶ νὰ ἐνδυθεῖ τὴ στολὴ τοῦ σεβασμοῦ τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Εἶναι χαρακτηριστικὰ αὐτῆς τῆς διαγωγῆς τῶν Τούρκων ὅσα ἀναφέρει κορυφαῖος εὐρωπαῖος στοχαστής: «Ἡ βάρβαρη δύναμη πού, γιὰ αἰῶνες τώρα, ἔχει θρονιάσει στὴν καρδιὰ τοῦ Ἀρχαίου Βυζαντινοῦ Κόσμου, κρατᾶ κάτω ἀπὸ τὴν κτηνώδη πυγμὴ της τὶς πιὸ ξακουστὲς χῶρες τῆς κλασικῆς καὶ χριστιανικῆς ἀρχαιότητας καθὼς καὶ πολλὲς ἀπὸ τὶς πιὸ εὔφορες καὶ πιὸ ὄμορφες περιοχὲς τῆς γῆς. Χωρὶς νὰ ἔχει δική της Ἱστορία, ἔχει σφετεριστεῖ τὰ ἱστορικὰ ὀνόματα τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῆς Νίκαιας, τῆς Νικομήδειας, τῆς Καισάρειας… θέτοντας ἔτσι ὑπὸ τὴν κατοχή της, τὸ ἥμισυ τῆς παγκόσμιας ἱστορίας»4. Ἐμεῖς δὲν μποροῦμε νὰ ξεχάσουμε σύμβολα σεπτὰ καὶ θρυλικά τῶν ἐθνικῶν ὀνείρων. Μέσα στὴ βασίλισσα τῶν πόλεων, ἀθάνατο μνημεῖο τέχνης, προσκύνημα τῆς Ὀρθόδοξης Πίστης, ἡ Ἁγία Σοφία, συγκεντρώνει τὶς σκέψεις καὶ τοὺς πόθους τοῦ Ἔθνους. Δὲν θὰ πρέπει νὰ παύσουμε νὰ διεκδικοῦμε τὴν πολύτιμη καὶ ἀναπαλλοτρίωτη κληρονομιά μας, δὲν θὰ παύσουμε νὰ στοιχιζόμαστε μὲ συνέπεια καὶ ζῆλο στὰ ἰδανικὰ, ποὺ μόρφωσαν καὶ καθαγίασαν ὅλο τὸν κόσμο. Ἡ Βασιλεύουσα καὶ τὸ Βυζάντιο, στὴν ἀκεραιότητά του ὑπῆρξε ἔκφραση τῆς ὀρθόδοξης πνευματικότητας, συνεχιστής, χωρὶς διακοπή, τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ποιὸς διαφύλαξε τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία; Οἱ παπάδες καὶ οἱ καλόγεροι τῶν Μοναστηριῶν καὶ τῶν Ἀσκηταριῶν; Τὸ Βυζάντιο εἶναι ὁ πρωτοπόρος τῆς Ἀναγέννησης καὶ ἀπὸ τὸν 11^ο καὶ 12ο αἰώνα, πρώτη πολιτισμικὴ καὶ πολιτειακὴ ἔκφραση τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Ἡ Πόλις ἑάλω! Ἀλλοίμονον, ὅμως, ἂν τὴν ἀφήσουμε νὰ ἁλωθεῖ ἐντός μας. Ὄχι λησμονιά, ἀλλὰ μνήμη γιὰ νὰ διατηρηθεῖ ἡ ἐσωτερική μας συνέχεια καὶ προσφορὰ στὸν κόσμο.

Ὑποσημειώσεις

1. Ἀν. Κάλβου, Ὠδή, τόμ. Α´, Ν. Ἑστία, τ. 40, Χριστούγεννα 1946 (Τιμ. ἀφιέρωμα). 2. Δ. Ζακυνθηνοῦ, Ἡ ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ Τουρκοκρατία, (1954), σ. 112 καὶ ἡ βυζαντινὴ ἰδέα καὶ ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση (1946). 3. Ἐφημερίδα ≪Πολίτης≫, φ. 518, Ἀπρίλιος 2010. 4. John Henry Newman, “Lectures on the History of the Turks in its Relations.