Είναι ευλογία, Σεβασμιώτατε, σεβαστοί
πατέρες, αγαπητοί αδελφοί, να έχουμε εδώ διδάσκαλο τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό.
Αυτήν την προχωρημένη ώρα ο Άγιος Κοσμάς θα έλεγε: «Τώρα τι κάνουμε, Χριστιανοί
μου; Φθάνουν αυτά που σας είπα;». Φθάνουν αυτά που ακούσαμε τόσες ώρες τώρα,
και κοντεύει η αντοχή μας να έρθη στο τέλος της; «Έχω, λοιπόν τώρα, λέει, δύο
λογισμούς. ο ένας μου λέγει. φθάνουν αυτά οπού είπες εις τους Χριστιανούς και
σήκω κομμάτι αυγή, πήγαινε σε άλλο μέρος ν' ακούσουν κι άλλοι Χριστιανοί, οπού
δεν ήκουσαν καμμίαν φοράν λόγον Θεού. Ο άλλος λογισμός μου λέγει. όχι μην
πηγαίνης. Κάθισε και αύριον την αυγήν να τους ειπής και τα επίλοιπα. Εύχεσαι
τους Χριστιανούς, σου εύχονται και ‘κείνοι και τότε πηγαίνεις. -Τώρα τι λέγετε,
χριστιανοί μου. να πηγαίνω ή να καθήσω; -Να καθήσης, άγιε του Θεού».
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ήταν μια εκπληκτική μορφή διδασκάλου. Αυτές τις ημέρες που ξαναδιάβασα τα έργα του τον εζήλεψα και τον εφθόνησα με την καλή έννοια της ζήλειας και του φθόνου. Τον εφθόνησα εν πρώτοις, αγαπητοί μου, διότι σ' ένα ολιγοσέλιδο βιβλίο, σε πέντε μόνον διδαχές, περιέλαβε τα αναγκαιότερα της χριστιανικής διδασκαλίας. «Έχω πολλά, λέει, να σας πω αλλά δεν με παίρνει ο χρόνος. Θα σας πω τα αναγκαιότερα». Και εμείς οι δάσκαλοι, οι επίσκοποι, οι ιερείς, οι θεολόγοι, οι κληρικοί όλοι πελαγοδρομούμε και ναυαγούμε μέσα σ' ένα πέλαγος ρητορειών και ασχέτων λόγων, που πολλές φορές δεν αγγίζουν τις ψυχές των πιστών μας. Ακούσαμε προηγουμένως και άλλον ομιλητή να λέει ότι ήταν τόσος ο συνωστισμός των ανθρώπων που πήγαιναν να τον ακούσουν, ώστε εφοβείτο πως, αν επέτρεπε να του φιλήσουν όλοι το χέρι, θα απέθνησκε. Είναι άξιος όντως τέτοιας ζήλειας και φθόνου ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Και είναι επίσης άξιος ζήλειας και φθόνου από όλους εμάς, τους δασκάλους, γιατί κατόρθωσε υψηλές έννοιες και υψηλές αλήθειες και υψηλά δόγματα να τα εκλαϊκεύση και να τα δώση στον απλό λαό με λόγια καταληπτά. Είναι πολύ μεγάλο κατόρθωμα αυτό, μεγάλη κένωση και θυσία. «Σαράντα χρόνια, λέει, εσπούδασα όλες τις πίστες, όλα τα βιβλία». Αυτός ο μορφωμένος κληρικός και λόγιος, που θα μπορούσε να είναι διδάσκαλος στην Αθωνιάδα ή σε άλλα μεγάλα σχολεία της εποχής, κατέβηκε στο λαό για να τον βοηθήσει. Ο μεγάλος πατήρ και διδάσκαλος της Εκκλησίας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος -ποιος μπορεί να συγκριθή με την αρχαιομάθειά του και με την ρητορική του τέχνη! Ρήτωρ, θεολόγος, ο δεύτερος θεολόγος της Εκκλησίας, ποιήματα επικά, γραμματεία μεγάλη, λόγοι σοφοί- επαναλαμβάνοντας τον Απόστολο Παύλο λέγει. «θα προτιμούσα να πω πέντε λόγια και να οπλίσω τον εμόν οπλίτην ή μυρίους πλέξαι στοχασμούς»1. Θα μπορούσα να πω, θέλω να πω μερικά λόγια απλά, ωφέλιμα μέσα στον κόσμο, μέσα στην Εκκλησία, παρά να πλάθω φιλοσοφίες και φλυαρίες και στοχασμούς. Λέει ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: «Δεν μας χρειάζονται φλυαρίες και στοχασμοί. μας χρειάζεται το κήρυγμα των Προφητών, των αποστόλων και των Πατέρων». Και αυτά πρέπει να προβάλλη η θεολογία μας. Συγχωρέστε με -δεν το κάνω για καύχηση- να σας πω κάτι από την προσωπική μου εμπειρία. Όταν με αξίωσε ο Θεός να γίνω κληρικός -καθηγητής ων στο Πανεπιστήμιο, φτασμένος κατά τα κοσμικά κριτήρια- βρέθηκαν συνάδελφοι -φτασμένοι- να πουν. «καταδέχθηκε ο Ζήσης και έγινε παπάς!». Και όταν μερικές φορές έβγαινα στην τηλεόραση στη Θεσ/νίκη, έπαιρναν απλές γυναίκες, γέροντες, γριούλες κ.λ.π. να υποβάλουν ερωτήματα σ' έναν πανεπιστημιακό καθηγητή, οι κρίσεις των πανεπιστημιακών συναδέλφων ήταν. «με τις γριούλες τώρα κάθεται και ασχολείται!». Αυτόν τον κόσμο πάντως διακόνησε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Δεν τολμούμε βεβαίως να συγκριθούμε μαζί του εμείς οι νεώτεροι, αλλά ας προσπαθούμε τουλάχιστον να κατεβούμε από το ύψος της λογιοσύνης μας και της υπερηφανείας μας και να πούμε με δύο απλά λόγια στο λαό ορισμένα πράγματα.
Και γι' αυτόν τον λόγο, λοιπόν, είναι ζηλευτός και αξιομίμητος ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος εγύρισε αγαπητοί μου σχεδόν ολόκληρη την Ελλάδα. Επί είκοσι χρόνια -ακούσαμε από τους προλαλήσαντες- έκανε ιεραποστολικό έργο! Ισαπόστολος, άλλος Παύλος. Δεν υπάρχει άλλο παράδειγμα αγίου της Εκκλησίας μας, που να εκοπίασε τόσο πολύ ιεραποστολικά -μετά τον απόστολο Παύλο- όσο εκοπίασε ο Άγιος Κοσμάς!
Και ποιο ήταν το οπλοστάσιό του το θεολογικό, ποιο ήταν θα λέγαμε το «ρεπερτόριο» των ομιλιών του, τι κουβαλούσε μαζί του; Βιβλιοθήκες, βιβλία, σοφίες, συγγράμματα σοφά; Όλο και όλο είχε ένα πρόγραμμα τριών ομιλιών. Το θέμα μου είναι: «Βασικά ηθικά διδάγματα στις διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού». Όλες και όλες οι ομιλίες, τις οποίες με πολύ κόπο και με πολλή σοφία είχε συνθέσει, ήταν σκελετοί τριών μόνον ομιλιών. τρεις Διδαχές στις οποίες προσέθεσε και άλλες δύο, τις οποίες όμως χρησιμοποιούσε μόνο όταν παρίστατο λόγος. Τον βασικό σκελετό των τριών ομιλιών τον έκανε σχεδόν σε κάθε μέρος που πήγαινε. ωστόσο, όμως, αναλόγως με το ακροατήριο, τις ειδικές συνθήκες, οι οποίες επικρατούσαν, προσέθετε ή αφαιρούσε ορισμένα πράγματα, και γι' αυτό υπάρχουν παραλλαγές των Διδαχών. Ψάχνουν οι κριτικοί να βρούν. έχουμε τόσα χειρόγραφα και κάθε χειρόγραφο παρουσιάζει μία διαφορετική μορφή της διδαχής του Αγίου Κόσμα. Τι συμβαίνει εδώ; Ορισμένοι μάλιστα είπαν ότι δεν είχε ο άγιος δομή, δεν είχε σχέδιο στις ομιλίες του και ότι τα έλεγε όλα ανακατεμένα, όπως τύχαινε! Απέδειξε όμως ο παριστάμενος στο συνέδριό μας εκδότης των Διδαχών Ιω. Μενούνος ότι είχε σχέδιο ο Άγιος και είχε δομή στις ομιλίες του. Ποια, λοιπόν, ήταν αυτή η δομή των ομιλιών του, η γενική, η βασική;
Ο Άγιος Κοσμάς οδοιπορώντας έφθανε στον τόπο, όπου επρόκειτο να ομιλήση, συνήθως απόγευμα, οπότε επέστρεφαν από τις δουλειές τους τις αγροτικές -οι χωρικοί κυρίως- κατάκοποι και κουρασμένοι. Συγκεντρωνόταν, λοιπόν, ο κόσμος, και ο Άγιος, αφού έστηνε το θρονί και το σταυρό -ή μέσα στον Ναό- έκανε την πρώτη του Διδαχή. Τι περιελάμβανε η πρώτη Διδαχή; Άρχιζε από την Αγία Τριάδα «Πρώτα από τον Θεό θα αρχίσουμε» έλεγε. Παρουσίαζε με απλά λόγια το δόγμα της Αγίας Τριάδος. Παρουσίαζε την δημιουργία των Αγγέλων, την πτώση του Εωσφόρου, προχωρούσε στην δημιουργία του ανθρώπου, στην αμαρτία των πρωτοπλάστων και στη έξωσή τους από τον Παράδεισο. Και αφού τελείωνε εντάσσοντας μέσα στο πλαίσιο αυτό πολλά ηθικά θέματα, θα σας δώσω παραδείγματα μιας-δύο τέτοιων διδαχών, αφού τελείωνε έλεγε: «Τώρα είστε κουρασμένοι. αν θέλετε, φεύγω αύριο το πρωί, φθάνουν αυτά που σας είπα. αν δεν θέλετε, θα μείνω και αύριο το πρωί». Παρέμενε, λοιπόν, και αφού γινόταν Θ. Λειτουργία ή ευχέλαιο ή κάτι άλλο άρχιζε την δεύτερη διδαχή του, η οποία περιελάμβανε πλέον την Καινή Διαθήκη. Ξεκινούσε από την γέννηση της Παναγίας μας, το ζεύγος Ιωακείμ και Άννης, τα Εισόδια της Θεοτόκου, τον Ευαγγελισμό, την Γέννηση του Χριστού, όλα τα γεγονότα που έχουν σχέση με το έργο, την διδασκαλία και τα θαύματα του Κυρίου. Η δεύτερη αυτή ομιλία έφθανε μέχρι την Σταύρωση, μέχρι την Μ. Πέμπτη. Και εδώ βέβαια αναπτύσσοντας αυτά τα δόγματα, αυτήν την διδασκαλία -ελέχθη προηγουμένως πως δόγμα και ήθος είναι το ίδιο πράγμα. δεν τα ξεχώριζε ποτέ ο Άγιος Κοσμάς και όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας μας- έβρισκε την ευκαιρία να αναπτύσσει στην κατάλληλη συνάφεια ηθικά θέματα.
Μετά από αυτήν την δεύτερη ομιλία έλεγε. «Τώρα θα μείνω και το βράδυ να σας πω τα επίλοιπα». Τα επίλοιπα της τρίτης διδαχής ήταν από την παράδοση του Μυστικού Δείπνου το βράδυ της Μ. Πέμπτης μέχρι την Ανάσταση, την Ανάληψη, την αποστολή των δώδεκα αποστόλων και τέλος τα περί εσχάτων και της Δευτέρας Παρουσίας του Κυρίου. Φυσικά πάλι με ενδιάμεσες αναφορές βασικών ηθικών θεμάτων για να «δέσουν» ήθος και δόγμα.
Όταν μερικές φορές συνέβαινε να παρατείνη την παρουσία του σ' έναν τόπο περισσότερο από δύο μέρες, είχε και σχέδιο δύο άλλων διδαχών. Η τετάρτη Διδαχή αναλύει με ένα καταπληκτικό τρόπο την παραβολή του Σπορέως. Διάβασα πολλές φορές σε ερμηνευτικά υπομνήματα, ακόμη και για τις ομιλίες στην εκκλησία, σχετικές αναλύσεις. Πουθενά δεν βρήκα αυτήν την ανάπτυξη, αυτήν την ενάργεια, αυτήν την εμβάθυνση, αλλά και απλότητα συγχρόνως που χαρακτηρίζουν την ανάλυση του Αγίου Κοσμά. Η βάση της διδαχής ήταν η παραβολή του Σπορέως, αλλά εμπλουτιζόταν με πολλές διηγήσεις από τους βίους των Αγίων, με παραδείγματα μετανοίας κ.λ.π. Τέλος η πέμπτη Διδαχή αναφερόταν σε πολλά και ποικίλα θέματα. στη δύναμη του Σταυρού, στο κομποσχοίνι κ.ά.
Με πέντε, λοιπόν, Διδαχές -μόνον τρεις βασικές- ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός έκανε αυτό που έκαναν ο Χριστός και οι Απόστολοι. Αν πάρη κανείς από τα ευαγγέλια την διδασκαλία του Κυρίου μας θα δη ότι τόση περίπου είναι. «Έστι δε και άλλα πολλά όσα εποίησεν ο Ιησούς, άτινα εάν γράφηται καθ' εν...». Είπε πολλά ο Χριστός. Και ο Άγιος Κοσμάς θα μπορούσε να πη πολλά. σαράντα χρόνια σπουδές, αλλά «θα σας πω, λέγει, τα αναγκαιότερα». Και σε τρεις μόνον Διδαχές, με άλλες δύο συμπληρωματικές, με πέντε Διδαχές έκανε ο Άγιος Κοσμάς αυτό το θαύμα των Διδαχών, το οποίο θαυμάζουμε σήμερα.
Θα σας αναφέρω εδώ καταλογάδην, όπως λέμε, και επί τροχάδην, όχι σχηματοποιημένα, τα ηθικά θέματα, τα οποία θίγει στις Διδαχές του. Ανάγνωση θα κάνω, όχι ανάπτυξη.
Αγάπη, ταπείνωση, μετάνοια, συγχώρηση, συγνώμη, νηστεία, εξομολόγηση, προσευχή αδιάλειπτη -είπε ήδη ο π. Αρσένιος ότι υπάρχει ένας ανεπτυγμένος τύπος του «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με»-. Ελεημοσύνη, γάμος, οικογένεια -ειδικότερα στο θέμα αυτό σχέσεις ανδρών και γυναικών- ισότης, ανατροφή παιδιών, σεβασμός προς τους γονείς, σεβασμός προς τους άρχοντας, ντροπή -επανειλημμένως αναφέρεται στην ντροπή, η οποία χάθηκε στις μέρες μας- ευχαριστία και ευγνωμοσύνη προς τον Θεό, αποφυγή αμαρτίας, κόλαση, παράδεισος. Μου έκανε εντύπωση και θα το ρωτούσα στον κ. Μενούνο, ο οποίος έχει αποθησαυρίσει στο τέλος του βιβλίου του σε λήμματα την διδασκαλία του Αγίου, ότι ενώ δεν υπάρχει σελίδα των Διδαχών στην οποία δεν συναντά κανείς τις λέξεις κόλαση και παράδεισος, δεν είναι αποθησαυρισμένες αυτές - δεν ξέρω για ποιο λόγο.
Φροντίδα δια τα πτωχά παιδιά, φροντίδα για τους κεκοιμημένους, μνημόσυνα, θάνατος προσφιλών προσώπων, παιδιών -πως συμπεριφερόμαστε-, καλλωπισμός γυναικών, εμφάνιση ανδρών. Αν είχαμε χρόνο να σας πω για τα θέματα αυτά. Είναι εκπληκτική και εντυπωσιακή η διδασκαλία του! -Ψυχαγωγία. Πώς γιορτάζουμε π.χ. τις γιορτές, την ονομαστική γιορτή του παιδιού -όχι τα γενέθλια- και ποιο είναι το κουρμπάνι το θεϊκό και ποιο είναι το κουρμπάνι το διαβολικό. «Να κάνης, λέει ο Άγιος, κουρμπάνι, όταν γιορτάζη το παιδί σου, αλλά να κάνης κουρμπάνι θεϊκό και όχι διαβολικό».
Αργία της Κυριακής -ελέχθησαν ήδη πολλά- εργασία, φροντίδα για την ψυχή, κατάκριση, ιεροκατηγορία -να μην κατηγορούμε τους ιερείς- ρατσισμός. Ήταν ένας γύφτος στο ακροατήριό του και του λέει. «-Έλα εδώ, εσύ. Γύφτος είσαι; -Ναι, άγιε του Θεού, γύφτος είμαι. -Πώς σου συμπεριφέρονται εδώ οι άλλοι; -Ρώτησέ τους, Άγιε. -Τον έχετε για παιδί του Θεού τον γύφτο; -Όχι, Άγιε, συγχώρησέ μας. -Στο εξής να τον έχετε. είναι παιδί του Θεού και αυτός σαν και σας! Αλλά και, συ γύφτο, να πετάξης τον ζουρνά και το νταούλι». Ζουρνάδες και νταούλια παντού τώρα. Αν ζούσε σήμερα ο Άγιος Κοσμάς -συγχωρέστε με, Σεβασμιώτατε, γιατί βλέπω ότι τείνει να γίνη κανονική ποιμαντική και στις ενορίες και στις επισκοπές ο ζουρνάς και το νταούλι και οι παραδοσιακοί χοροί και τα τραγούδια- αν εζούσε ο Άγιος, θα μας επέκρινε όλους. «Ψάλτες να παίρνετε στους γάμους» λέει. το ίδιο λέγει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης.
Προσήλωση στα ουράνια, φυγή από τα γήινα, στήριξη ορθοδόξου αυτοσυνειδησίας, αφορισμός, εκκλησιασμός, συμπεριφορά μέσα στην εκκλησία, συχνή Θεία Κοινωνία. «να συχνοκοινωνάτε». Άκουσα προηγουμένως την αναφορά στην σχέση του Αγίου Κοσμά με τους Κολλυβάδες. Είναι εμφανής η επίδραση των Κολλυβάδων στον Άγιο και η σχέσις του με αυτούς. Κολλυβάς είναι και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, δεν χρειάζεται να βρούμε επιχειρήματα και να ψάχνουμε εδώ και εκεί για μαρτυρίες.
Αβάπτιστο παιδί. το ακούσαμε και αυτό. Και μου θύμισε αυτό το επίσης επίκαιρο γεγονός. ένας ιερεύς σε κάποια επαρχία ακολουθώντας τους κανόνες της Εκκλησίας δεν εκήδευσε ένα αβάπτιστο παιδί. Και αντί να πέση η ευθύνη στους γονείς, που το άφησαν αβάπτιστο, βρήκε τον μπελά του ο ιερεύς -και σε ανώτατο εκκλησιαστικό επίπεδο- γιατί, λέει, δεν του έκανε ακολουθία. Μα δεν υπάρχει ακολουθία στα ευχολόγια μέσα για αβάπτιστα παιδιά. πουθενά δεν υπάρχει ακολουθία. Αναφέρεται ο Άγιος τρεις-τέσσερις φορές στο θέμα. «Προσέξτε μη σας μείνη το παιδί αβάπτιστο. Και κάνετε, ιερείς, παπάδες, μεγάλες κολυμπήθρες για να βουτάτε όλο το παιδί μέσα, γιατί αν δεν το βουτήξετε όλο, θα έχη κι αυτό, και ‘κείνο και το άλλο».
Μάγοι, μαγικά, τιμή αγίων, ιδιαίτερα της Θεοτόκου, ξόρκια, κομποσχοίνι, φιλοξενία, χηρεία, μοναχισμός, ευλογία, καλόγηρος. «Είναι μεγάλη ευλογία, λέει, να κάνετε ένα παιδί σας καλόγηρο».
Λιτότης, αποφυγή όρκου, βλασφημία, ευχέλαιο, παράκληση και άλλα. Θα σταματήσω όμως εδώ την ανάγνωση των θεμάτων των βασικών, γιατί βλέπω ότι δεν φθάνει ο χρόνος. Θα διαβάσω μόνον στο τέλος -και καταργώ και εγώ τον εαυτό μου εδώ- κάτι που λέει ο Άγιος για την δύναμη του Σταυρού. Και το λέει μάλιστα έχοντας σαν στόχο του τους Εβραίους και τους Μωαμεθανούς. Είναι αυστηρός ο Άγιος Κοσμάς με τους αιρετικούς, με τους ασεβείς και με τους αθέους, πολύ αυστηρός.
Σήμερα επικρατεί η τάση διάλογοι αγάπης και χειροφιλήματα και συμπροσευχές ακόμη. Και ξεκηνώνεται ο απλός κόσμος δικαιολογημένα εναντίον ημών των θεολόγων και των ιεραρχών. «Όποιος συναναστρέφεται με Εβραίο είναι σαν να συναναστρέφεται με τον διάβολο, λέει ο Άγιος. και τολμάτε και έχετε αλισβερίσι, Χριστιανοί, με τους Εβραίους; Τον Πάπα να καταράσθε ότι αυτός εστίν η αιτία!». Αιρετικός ο Πάπας, αίρεση ο παπισμός. Ο Άγιος Κοσμάς συντηρούσε και στήριζε αυτήν την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία μας και απέναντι των Τούρκων και απέναντι των Εβραίων, γιατί υπήρχε κίνδυνος, όπως λέει μια άλλη μεγάλη μορφή, ο Γεννάδιος Σχολάριος, υπήρχε κίνδυνος ο εξισλαμισμός να γίνη ένα μεγάλο ρεύμα. Αυτό πρόλαβε ο Άγιος Κοσμάς, να μη γίνουμε όλοι Μωαμεθανοί. Το ρεύμα αυτό κινδύνευε να παρασύρη το Γένος, να μας αφανίση. Και βγήκε στον κόσμο ο άγιος για να σταματήση το ποτάμι αυτό μόνος του.
Ακούτε τώρα τι λέγει για την δύναμη του Τιμίου Σταυρού. «Ο πανάγαθος Θεός τον Σταυρόν μας εχάρισε. με τον Σταυρόν να ευλογούμε και τα άχραντα Μυστήρια, με τον Σταυρόν να ανοίγωμεν τον Παράδεισον, με τον Σταυρόν να κατακαίωμεν και τους δαίμονας. Μα πρώτα και εμείς να έχωμεν το χέρι μας καθαρό από αμαρτίες και αμόλυντο και τότε, ωσάν κάνομεν τον Σταυρόν, κατακαίεται ο Διάβολος και φεύγει. Ει δε και είμεσθεν μεμολυσμένοι με αμαρτίες, δεν πιάνεται ο Σταυρός που κάνομεν. Όθεν, αδελφοί μου, ή τρώτε ή πίνετε κρασί ή νερόν ή περιπατείτε ή δουλεύετε να μη σας λείπη αυτός ο λόγος από το στόμα σας και ο Σταυρός από το χέρι σας. -Ο λόγος είναι η προσευχή "Κύριε Ιησού Χριστέ" και ο Σταυρός από το χέρι. Ο λόγος από το στόμα και ο Σταυρός από το χέρι.- Κι αν ημπορείτε το ημερονύκτιον να κάμετε και πενήντα και εκατό κομποσχοίνια, καλόν και άγιον είναι έργον. Και να προσεύχεσθε πάντοτε την αυγήν και το βράδυ και μάλιστα το μεσόνυκτον, οπού είναι ησυχία. Ακούσατε, Χριστιανοί μου, πως πρέπει να γίνεται ο Σταυρός και τι σημαίνει! -Ούτε στις θεολογικές σχολές δεν διδάσκεται αυτό! Ρωτήστε ένα θεολόγο τι σημαίνει ο Σταυρός, δεν ξέρει να σας πη. τι διδάσκουν στα σχολεία; Ακούστε μία ανάλυση-. Λέγει το Άγιον Ευαγγέλιον πως η Αγία Τριάς, ο Θεός δοξάζεται εις τον Ουρανόν περισσότερον από τους Αγγέλους. Τι πρέπει να κάνης και εσύ; Σμίγεις τα τρία σου δάκτυλα με το δεξιόν το χέρι σου και μην ημπορώντας ν' ανεβής εις τον Ουρανόν να προσκυνήσης βάζεις το χέρι σου στο κεφάλι σου, διατί το κεφάλι σου είναι στρογγυλό και φανερώνει τον Ουρανό και λέγεις με το στόμα. καθώς εσείς οι άγγελοι δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα εις τον Ουρανόν, έτσι και εγώ ως δούλος ανάξιος δοξάζω και προσκυνώ την αγίαν Τριάδα. Τρία δάκτυλα τον Ουρανόν, την Αγίαν Τριάδα. Και καθώς αυτά είναι τρία, είναι ξεχωριστά είναι και μαζί, έτσι είναι και η Αγία Τριάς, ο Θεός. Τρία πρόσωπα και ένας μόνος Θεός. Κατεβάζεις το χέρι σου από το κεφάλι σου και το βάζεις εις την κοιλίαν σου και λέγεις. Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω, ότι κατεδέχθης και εσαρκώθης εις την κοιλίαν της Θεοτόκου δια τας αμαρτίας μου. Το βάζεις πάλιν εις τον δεξιόν σου ώμον και λέγεις. Σε παρακαλώ, Θεέ μου, να με συγχωρήσης και να με βάλης στα δεξιά σου με τους δικαίους. Βάζοντας και πάλιν εις τον αριστερόν ώμον λέγεις. Σε παρακαλώ, Κύριέ μου, μη με βάλης στα αριστερά Σου με τους αμαρτωλούς. Έπειτα κύπτοντας κάτω εις την γην: Σε δοξάζω, Θεέ μου, Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω, ότι καθώς εβάλθηκες εις τον τάφον έτσι θα βαλθώ και εγώ. Κι όταν σηκώνεσαι ορθός φανερώνεις την Ανάστασιν και λέγεις: Σε δοξάζω, Κύριέ μου, Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω πως αναστήθηκες από τους νεκρούς για να μας χαρίσης την ζωήν την αιώνιαν. Αυτό σημαίνει ο Πανάγιος Σταυρός».
Και μία μικρή διήγηση, με την οποίαν τελειώνω. «Ανίσως και θέλετε να σας ειπώ ένα παράδειγμα για να καταλάβετε την δύναμη του Σταυρού, σας το λέγω. Εις την Αίγυπτον, εις το Μισίρι, ήτον ένας βασιλεύς ασεβής. Είχε έναν Εβραίο βεζύρη και από Εβραίος οπού ήτον έγινε και Τούρκος -τους εξευτελίζει και τους δύο εδώ με μια διήγηση!- Άφησε τον ένα διάβολο και πήγε με τον άλλον. Έφυγε από τον Εβραίο και πήγε με τον άλλο διάβολο. Ήξευρε γράμματα εβραϊκά και τούρκικα.
Εις την Αλεξάνδρειαν ήτον ένας Πατριάρχης, το όνομά του Ιωακείμ, αγιώτατος άνθρωπος, σοφός και ενάρετος. Ακούγοντας ο βασιλεύς τον Πατριάρχην, πως ήτον άγιος άνθρωπος τον αγάπα κατά πολλά. Λέγει ο Εβραίος του βασιλέως. Κάτι πολλήν αγάπην έχεις με τον Πατριάρχην. Του λέγει ο Βασιλεύς. ο Ιωακείμ, ο Πατριάρχης, είναι καλός, δίκαιος άνθρωπος. Του λέγει ο Εβραίος, σαν βεζύρης οπού ήτον: Κράξε, Βασιλεύ, τον Πατριάρχην να έλθη. Λέγει του ο Εβραίος, επειδή και ήξευρε το ευαγγέλιον. εγώ θέλω, Πατριάρχη, να φιλονικήσωμεν μερικά και περί πίστεως, για τα δόγματα. Λέγει του ο Πατριάρχης. με τον ορισμό σου, βασιλεύ, έτοιμος είμαι δια την πίστιν μου να χύσω και το αίμα μου. Και κάνοντας αρχήν ο Πατριάρχης να φιλονικά με τον Εβραίο, μ' έναν τρόπον επιδέξιον πάντοτε τον αποστόμωνε τον Εβραίον.
Λέγει ο Εβραίος του Πατριάρχου. τι θέλομεν να φιλονικώμεν; Εγώ ακούω, οπού λέγει ο Χριστός σας εις το ευαγγέλιον πως όποιος έχει πίστιν όσον με ένα σπυρί σινάπι μετατοπά ένα βουνό από τον τόπον του και πηγαίνει σ' άλλο μέρος. Λέγει ο Πατριάρχης. αληθινά έτσι το λέγει το ευαγγέλιον. Λέγει του ο Εβραίος λοιπόν, αν είσαι άξιος, πρόσταξε και συ να σηκωθή από τον τόπον του το βουνό και τότε να πιστεύσω. Εζήτησε ο Πατριάρχης τρεις ημέρες και τρεις νύκτες διορίαν. Τότε έρχεται ο Πατριάρχης και λέγει του βασιλέως. έτοιμος είμαι δια το πρόσταγμα, όπου με πρόσταξες.
Ήτον ένα βουνό από την Αίγυπτον έως τρεις ώρες μακριά. Λέγει ο Εβραίος. Βασιλέα, πρόσταξε τον Πατριάρχη να σηκώση εκείνο το βουνό να πιστεύσωμεν και εμείς. Τότε πιάνει ο Πατριάρχης και θυμιάζει από μακριά εκείνο το βουνό και κάμνοντας τον Σταυρόν του τρεις φορές, λέγοντας και το όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Σε προστάζω εσέ βουνό να σηκωθής και να έρθης εδώ. Και, ω του θαύματος! Ευθύς εσηκώθη εκείνο το βουνό και έγινε τρία, εις τύπον της Αγίας Τριάδος, και εκίνησε και ερχόταν. Φωνάζει ο βασιλεύς και λέγει. για το όνομα του Θεού! Βοήθησέ μας και εχαθήκαμε. Ερχόταν απάνω τους το βουνό. Και κάνοντας πάλιν δέησιν ο Πατριάρχης εστάθη το βουνό έως έξι μίλια μακριά από την Αίγυπτον και το ωνόμασαν Ντουρ νταγ. θέλει να ειπή. στάσου βουνό πάλιν.
Ο Εβραίος δεν επίστευσεν και λέγει του Βασιλέως. Πάλιν λέγει το Ευαγγέλιον πως όποιος έχει πίστιν, ανίσως και τύχη ανάγκη να πιή θανάσιμον φαρμάκι, δεν αποθαίνει. λοιπόν πρόσταξε τον Πατριάρχην να του κάμω ένα φαρμάκι να το πίη και, ανίσως και δεν αποθάνη, να πιστεύσωμεν και εμείς». Έγινε και το θαύμα αυτό. Ο Εβραίος παρεσκεύασε ιδίαις χερσίν ένα φαρμάκι, το οποίο μόνο να το ήγγιζες στα χείλη θα απέθνησκες. Ο Πατριάρχης ήπιε όλο το ποτήρι και δεν έπαθε τίποτε. Και λέγει τώρα στον βασιλιά. «Πες του να ξεπλύνη τώρα το ποτήρι και να πιη το ξέπλυμα». Και μόλις το ήπιε ο Εβραίος πέθανε μπροστά σε όλους!
Σεβασμιώτατε, κυρίες και κύριοι,
αυτό που δεν έκανα σήμερα, δεν μπόρεσα να το κάνω λόγω του χρόνου, να αναλύσω δηλαδή επαρκώς τα βασικά θεολογικά και ηθικά θέματα των Διδαχών του Αγίου Κοσμά, θα το κάνω γράφοντας ένα βιβλίο, που θα το οφείλουμε στις θαυμάσιες αυτές πρωτοβουλίες της μικρής πληθυσμιακά αλλά μεγάλης πνευματικά Ράχης.
Προσπάθησα απλώς με γενικές αναφορές και ενδεικτικά παραδείγματα να παρουσιάσω την μεγαλειώδη απλότητα ενός νεώτερου Αποστόλου, ο οποίος μέσα στην πλημμυρίδα του Μουσουλμανισμού και την δολιότητα του Εβραϊσμού διέδωσε την Ορθοδοξία και το Γένος.
* Εισήγηση σε ειδικό συνέδριο για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, που οργανώθηκε από τον Σύλλογο «Τα Πάτρια» στο χωριό Ράχη της Πιερίας.
1. Α' Κορ. 14,19: «Εν εκκλησία θέλω πέντε λόγους δια του νοός μου λαλήσαι, ίνα και άλλους κατηχήσω, ή μυρίους λόγους εν γλώσση».
Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ
Πηγή: Περιοδικόν "ΘΕΟΔΡΟΜΙΑ" τεύχος 4 - Οκτώβριος Δεκέμβριος 2007
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ήταν μια εκπληκτική μορφή διδασκάλου. Αυτές τις ημέρες που ξαναδιάβασα τα έργα του τον εζήλεψα και τον εφθόνησα με την καλή έννοια της ζήλειας και του φθόνου. Τον εφθόνησα εν πρώτοις, αγαπητοί μου, διότι σ' ένα ολιγοσέλιδο βιβλίο, σε πέντε μόνον διδαχές, περιέλαβε τα αναγκαιότερα της χριστιανικής διδασκαλίας. «Έχω πολλά, λέει, να σας πω αλλά δεν με παίρνει ο χρόνος. Θα σας πω τα αναγκαιότερα». Και εμείς οι δάσκαλοι, οι επίσκοποι, οι ιερείς, οι θεολόγοι, οι κληρικοί όλοι πελαγοδρομούμε και ναυαγούμε μέσα σ' ένα πέλαγος ρητορειών και ασχέτων λόγων, που πολλές φορές δεν αγγίζουν τις ψυχές των πιστών μας. Ακούσαμε προηγουμένως και άλλον ομιλητή να λέει ότι ήταν τόσος ο συνωστισμός των ανθρώπων που πήγαιναν να τον ακούσουν, ώστε εφοβείτο πως, αν επέτρεπε να του φιλήσουν όλοι το χέρι, θα απέθνησκε. Είναι άξιος όντως τέτοιας ζήλειας και φθόνου ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Και είναι επίσης άξιος ζήλειας και φθόνου από όλους εμάς, τους δασκάλους, γιατί κατόρθωσε υψηλές έννοιες και υψηλές αλήθειες και υψηλά δόγματα να τα εκλαϊκεύση και να τα δώση στον απλό λαό με λόγια καταληπτά. Είναι πολύ μεγάλο κατόρθωμα αυτό, μεγάλη κένωση και θυσία. «Σαράντα χρόνια, λέει, εσπούδασα όλες τις πίστες, όλα τα βιβλία». Αυτός ο μορφωμένος κληρικός και λόγιος, που θα μπορούσε να είναι διδάσκαλος στην Αθωνιάδα ή σε άλλα μεγάλα σχολεία της εποχής, κατέβηκε στο λαό για να τον βοηθήσει. Ο μεγάλος πατήρ και διδάσκαλος της Εκκλησίας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος -ποιος μπορεί να συγκριθή με την αρχαιομάθειά του και με την ρητορική του τέχνη! Ρήτωρ, θεολόγος, ο δεύτερος θεολόγος της Εκκλησίας, ποιήματα επικά, γραμματεία μεγάλη, λόγοι σοφοί- επαναλαμβάνοντας τον Απόστολο Παύλο λέγει. «θα προτιμούσα να πω πέντε λόγια και να οπλίσω τον εμόν οπλίτην ή μυρίους πλέξαι στοχασμούς»1. Θα μπορούσα να πω, θέλω να πω μερικά λόγια απλά, ωφέλιμα μέσα στον κόσμο, μέσα στην Εκκλησία, παρά να πλάθω φιλοσοφίες και φλυαρίες και στοχασμούς. Λέει ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: «Δεν μας χρειάζονται φλυαρίες και στοχασμοί. μας χρειάζεται το κήρυγμα των Προφητών, των αποστόλων και των Πατέρων». Και αυτά πρέπει να προβάλλη η θεολογία μας. Συγχωρέστε με -δεν το κάνω για καύχηση- να σας πω κάτι από την προσωπική μου εμπειρία. Όταν με αξίωσε ο Θεός να γίνω κληρικός -καθηγητής ων στο Πανεπιστήμιο, φτασμένος κατά τα κοσμικά κριτήρια- βρέθηκαν συνάδελφοι -φτασμένοι- να πουν. «καταδέχθηκε ο Ζήσης και έγινε παπάς!». Και όταν μερικές φορές έβγαινα στην τηλεόραση στη Θεσ/νίκη, έπαιρναν απλές γυναίκες, γέροντες, γριούλες κ.λ.π. να υποβάλουν ερωτήματα σ' έναν πανεπιστημιακό καθηγητή, οι κρίσεις των πανεπιστημιακών συναδέλφων ήταν. «με τις γριούλες τώρα κάθεται και ασχολείται!». Αυτόν τον κόσμο πάντως διακόνησε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Δεν τολμούμε βεβαίως να συγκριθούμε μαζί του εμείς οι νεώτεροι, αλλά ας προσπαθούμε τουλάχιστον να κατεβούμε από το ύψος της λογιοσύνης μας και της υπερηφανείας μας και να πούμε με δύο απλά λόγια στο λαό ορισμένα πράγματα.
Και γι' αυτόν τον λόγο, λοιπόν, είναι ζηλευτός και αξιομίμητος ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος εγύρισε αγαπητοί μου σχεδόν ολόκληρη την Ελλάδα. Επί είκοσι χρόνια -ακούσαμε από τους προλαλήσαντες- έκανε ιεραποστολικό έργο! Ισαπόστολος, άλλος Παύλος. Δεν υπάρχει άλλο παράδειγμα αγίου της Εκκλησίας μας, που να εκοπίασε τόσο πολύ ιεραποστολικά -μετά τον απόστολο Παύλο- όσο εκοπίασε ο Άγιος Κοσμάς!
Και ποιο ήταν το οπλοστάσιό του το θεολογικό, ποιο ήταν θα λέγαμε το «ρεπερτόριο» των ομιλιών του, τι κουβαλούσε μαζί του; Βιβλιοθήκες, βιβλία, σοφίες, συγγράμματα σοφά; Όλο και όλο είχε ένα πρόγραμμα τριών ομιλιών. Το θέμα μου είναι: «Βασικά ηθικά διδάγματα στις διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού». Όλες και όλες οι ομιλίες, τις οποίες με πολύ κόπο και με πολλή σοφία είχε συνθέσει, ήταν σκελετοί τριών μόνον ομιλιών. τρεις Διδαχές στις οποίες προσέθεσε και άλλες δύο, τις οποίες όμως χρησιμοποιούσε μόνο όταν παρίστατο λόγος. Τον βασικό σκελετό των τριών ομιλιών τον έκανε σχεδόν σε κάθε μέρος που πήγαινε. ωστόσο, όμως, αναλόγως με το ακροατήριο, τις ειδικές συνθήκες, οι οποίες επικρατούσαν, προσέθετε ή αφαιρούσε ορισμένα πράγματα, και γι' αυτό υπάρχουν παραλλαγές των Διδαχών. Ψάχνουν οι κριτικοί να βρούν. έχουμε τόσα χειρόγραφα και κάθε χειρόγραφο παρουσιάζει μία διαφορετική μορφή της διδαχής του Αγίου Κόσμα. Τι συμβαίνει εδώ; Ορισμένοι μάλιστα είπαν ότι δεν είχε ο άγιος δομή, δεν είχε σχέδιο στις ομιλίες του και ότι τα έλεγε όλα ανακατεμένα, όπως τύχαινε! Απέδειξε όμως ο παριστάμενος στο συνέδριό μας εκδότης των Διδαχών Ιω. Μενούνος ότι είχε σχέδιο ο Άγιος και είχε δομή στις ομιλίες του. Ποια, λοιπόν, ήταν αυτή η δομή των ομιλιών του, η γενική, η βασική;
Ο Άγιος Κοσμάς οδοιπορώντας έφθανε στον τόπο, όπου επρόκειτο να ομιλήση, συνήθως απόγευμα, οπότε επέστρεφαν από τις δουλειές τους τις αγροτικές -οι χωρικοί κυρίως- κατάκοποι και κουρασμένοι. Συγκεντρωνόταν, λοιπόν, ο κόσμος, και ο Άγιος, αφού έστηνε το θρονί και το σταυρό -ή μέσα στον Ναό- έκανε την πρώτη του Διδαχή. Τι περιελάμβανε η πρώτη Διδαχή; Άρχιζε από την Αγία Τριάδα «Πρώτα από τον Θεό θα αρχίσουμε» έλεγε. Παρουσίαζε με απλά λόγια το δόγμα της Αγίας Τριάδος. Παρουσίαζε την δημιουργία των Αγγέλων, την πτώση του Εωσφόρου, προχωρούσε στην δημιουργία του ανθρώπου, στην αμαρτία των πρωτοπλάστων και στη έξωσή τους από τον Παράδεισο. Και αφού τελείωνε εντάσσοντας μέσα στο πλαίσιο αυτό πολλά ηθικά θέματα, θα σας δώσω παραδείγματα μιας-δύο τέτοιων διδαχών, αφού τελείωνε έλεγε: «Τώρα είστε κουρασμένοι. αν θέλετε, φεύγω αύριο το πρωί, φθάνουν αυτά που σας είπα. αν δεν θέλετε, θα μείνω και αύριο το πρωί». Παρέμενε, λοιπόν, και αφού γινόταν Θ. Λειτουργία ή ευχέλαιο ή κάτι άλλο άρχιζε την δεύτερη διδαχή του, η οποία περιελάμβανε πλέον την Καινή Διαθήκη. Ξεκινούσε από την γέννηση της Παναγίας μας, το ζεύγος Ιωακείμ και Άννης, τα Εισόδια της Θεοτόκου, τον Ευαγγελισμό, την Γέννηση του Χριστού, όλα τα γεγονότα που έχουν σχέση με το έργο, την διδασκαλία και τα θαύματα του Κυρίου. Η δεύτερη αυτή ομιλία έφθανε μέχρι την Σταύρωση, μέχρι την Μ. Πέμπτη. Και εδώ βέβαια αναπτύσσοντας αυτά τα δόγματα, αυτήν την διδασκαλία -ελέχθη προηγουμένως πως δόγμα και ήθος είναι το ίδιο πράγμα. δεν τα ξεχώριζε ποτέ ο Άγιος Κοσμάς και όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας μας- έβρισκε την ευκαιρία να αναπτύσσει στην κατάλληλη συνάφεια ηθικά θέματα.
Μετά από αυτήν την δεύτερη ομιλία έλεγε. «Τώρα θα μείνω και το βράδυ να σας πω τα επίλοιπα». Τα επίλοιπα της τρίτης διδαχής ήταν από την παράδοση του Μυστικού Δείπνου το βράδυ της Μ. Πέμπτης μέχρι την Ανάσταση, την Ανάληψη, την αποστολή των δώδεκα αποστόλων και τέλος τα περί εσχάτων και της Δευτέρας Παρουσίας του Κυρίου. Φυσικά πάλι με ενδιάμεσες αναφορές βασικών ηθικών θεμάτων για να «δέσουν» ήθος και δόγμα.
Όταν μερικές φορές συνέβαινε να παρατείνη την παρουσία του σ' έναν τόπο περισσότερο από δύο μέρες, είχε και σχέδιο δύο άλλων διδαχών. Η τετάρτη Διδαχή αναλύει με ένα καταπληκτικό τρόπο την παραβολή του Σπορέως. Διάβασα πολλές φορές σε ερμηνευτικά υπομνήματα, ακόμη και για τις ομιλίες στην εκκλησία, σχετικές αναλύσεις. Πουθενά δεν βρήκα αυτήν την ανάπτυξη, αυτήν την ενάργεια, αυτήν την εμβάθυνση, αλλά και απλότητα συγχρόνως που χαρακτηρίζουν την ανάλυση του Αγίου Κοσμά. Η βάση της διδαχής ήταν η παραβολή του Σπορέως, αλλά εμπλουτιζόταν με πολλές διηγήσεις από τους βίους των Αγίων, με παραδείγματα μετανοίας κ.λ.π. Τέλος η πέμπτη Διδαχή αναφερόταν σε πολλά και ποικίλα θέματα. στη δύναμη του Σταυρού, στο κομποσχοίνι κ.ά.
Με πέντε, λοιπόν, Διδαχές -μόνον τρεις βασικές- ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός έκανε αυτό που έκαναν ο Χριστός και οι Απόστολοι. Αν πάρη κανείς από τα ευαγγέλια την διδασκαλία του Κυρίου μας θα δη ότι τόση περίπου είναι. «Έστι δε και άλλα πολλά όσα εποίησεν ο Ιησούς, άτινα εάν γράφηται καθ' εν...». Είπε πολλά ο Χριστός. Και ο Άγιος Κοσμάς θα μπορούσε να πη πολλά. σαράντα χρόνια σπουδές, αλλά «θα σας πω, λέγει, τα αναγκαιότερα». Και σε τρεις μόνον Διδαχές, με άλλες δύο συμπληρωματικές, με πέντε Διδαχές έκανε ο Άγιος Κοσμάς αυτό το θαύμα των Διδαχών, το οποίο θαυμάζουμε σήμερα.
Θα σας αναφέρω εδώ καταλογάδην, όπως λέμε, και επί τροχάδην, όχι σχηματοποιημένα, τα ηθικά θέματα, τα οποία θίγει στις Διδαχές του. Ανάγνωση θα κάνω, όχι ανάπτυξη.
Αγάπη, ταπείνωση, μετάνοια, συγχώρηση, συγνώμη, νηστεία, εξομολόγηση, προσευχή αδιάλειπτη -είπε ήδη ο π. Αρσένιος ότι υπάρχει ένας ανεπτυγμένος τύπος του «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με»-. Ελεημοσύνη, γάμος, οικογένεια -ειδικότερα στο θέμα αυτό σχέσεις ανδρών και γυναικών- ισότης, ανατροφή παιδιών, σεβασμός προς τους γονείς, σεβασμός προς τους άρχοντας, ντροπή -επανειλημμένως αναφέρεται στην ντροπή, η οποία χάθηκε στις μέρες μας- ευχαριστία και ευγνωμοσύνη προς τον Θεό, αποφυγή αμαρτίας, κόλαση, παράδεισος. Μου έκανε εντύπωση και θα το ρωτούσα στον κ. Μενούνο, ο οποίος έχει αποθησαυρίσει στο τέλος του βιβλίου του σε λήμματα την διδασκαλία του Αγίου, ότι ενώ δεν υπάρχει σελίδα των Διδαχών στην οποία δεν συναντά κανείς τις λέξεις κόλαση και παράδεισος, δεν είναι αποθησαυρισμένες αυτές - δεν ξέρω για ποιο λόγο.
Φροντίδα δια τα πτωχά παιδιά, φροντίδα για τους κεκοιμημένους, μνημόσυνα, θάνατος προσφιλών προσώπων, παιδιών -πως συμπεριφερόμαστε-, καλλωπισμός γυναικών, εμφάνιση ανδρών. Αν είχαμε χρόνο να σας πω για τα θέματα αυτά. Είναι εκπληκτική και εντυπωσιακή η διδασκαλία του! -Ψυχαγωγία. Πώς γιορτάζουμε π.χ. τις γιορτές, την ονομαστική γιορτή του παιδιού -όχι τα γενέθλια- και ποιο είναι το κουρμπάνι το θεϊκό και ποιο είναι το κουρμπάνι το διαβολικό. «Να κάνης, λέει ο Άγιος, κουρμπάνι, όταν γιορτάζη το παιδί σου, αλλά να κάνης κουρμπάνι θεϊκό και όχι διαβολικό».
Αργία της Κυριακής -ελέχθησαν ήδη πολλά- εργασία, φροντίδα για την ψυχή, κατάκριση, ιεροκατηγορία -να μην κατηγορούμε τους ιερείς- ρατσισμός. Ήταν ένας γύφτος στο ακροατήριό του και του λέει. «-Έλα εδώ, εσύ. Γύφτος είσαι; -Ναι, άγιε του Θεού, γύφτος είμαι. -Πώς σου συμπεριφέρονται εδώ οι άλλοι; -Ρώτησέ τους, Άγιε. -Τον έχετε για παιδί του Θεού τον γύφτο; -Όχι, Άγιε, συγχώρησέ μας. -Στο εξής να τον έχετε. είναι παιδί του Θεού και αυτός σαν και σας! Αλλά και, συ γύφτο, να πετάξης τον ζουρνά και το νταούλι». Ζουρνάδες και νταούλια παντού τώρα. Αν ζούσε σήμερα ο Άγιος Κοσμάς -συγχωρέστε με, Σεβασμιώτατε, γιατί βλέπω ότι τείνει να γίνη κανονική ποιμαντική και στις ενορίες και στις επισκοπές ο ζουρνάς και το νταούλι και οι παραδοσιακοί χοροί και τα τραγούδια- αν εζούσε ο Άγιος, θα μας επέκρινε όλους. «Ψάλτες να παίρνετε στους γάμους» λέει. το ίδιο λέγει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης.
Προσήλωση στα ουράνια, φυγή από τα γήινα, στήριξη ορθοδόξου αυτοσυνειδησίας, αφορισμός, εκκλησιασμός, συμπεριφορά μέσα στην εκκλησία, συχνή Θεία Κοινωνία. «να συχνοκοινωνάτε». Άκουσα προηγουμένως την αναφορά στην σχέση του Αγίου Κοσμά με τους Κολλυβάδες. Είναι εμφανής η επίδραση των Κολλυβάδων στον Άγιο και η σχέσις του με αυτούς. Κολλυβάς είναι και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, δεν χρειάζεται να βρούμε επιχειρήματα και να ψάχνουμε εδώ και εκεί για μαρτυρίες.
Αβάπτιστο παιδί. το ακούσαμε και αυτό. Και μου θύμισε αυτό το επίσης επίκαιρο γεγονός. ένας ιερεύς σε κάποια επαρχία ακολουθώντας τους κανόνες της Εκκλησίας δεν εκήδευσε ένα αβάπτιστο παιδί. Και αντί να πέση η ευθύνη στους γονείς, που το άφησαν αβάπτιστο, βρήκε τον μπελά του ο ιερεύς -και σε ανώτατο εκκλησιαστικό επίπεδο- γιατί, λέει, δεν του έκανε ακολουθία. Μα δεν υπάρχει ακολουθία στα ευχολόγια μέσα για αβάπτιστα παιδιά. πουθενά δεν υπάρχει ακολουθία. Αναφέρεται ο Άγιος τρεις-τέσσερις φορές στο θέμα. «Προσέξτε μη σας μείνη το παιδί αβάπτιστο. Και κάνετε, ιερείς, παπάδες, μεγάλες κολυμπήθρες για να βουτάτε όλο το παιδί μέσα, γιατί αν δεν το βουτήξετε όλο, θα έχη κι αυτό, και ‘κείνο και το άλλο».
Μάγοι, μαγικά, τιμή αγίων, ιδιαίτερα της Θεοτόκου, ξόρκια, κομποσχοίνι, φιλοξενία, χηρεία, μοναχισμός, ευλογία, καλόγηρος. «Είναι μεγάλη ευλογία, λέει, να κάνετε ένα παιδί σας καλόγηρο».
Λιτότης, αποφυγή όρκου, βλασφημία, ευχέλαιο, παράκληση και άλλα. Θα σταματήσω όμως εδώ την ανάγνωση των θεμάτων των βασικών, γιατί βλέπω ότι δεν φθάνει ο χρόνος. Θα διαβάσω μόνον στο τέλος -και καταργώ και εγώ τον εαυτό μου εδώ- κάτι που λέει ο Άγιος για την δύναμη του Σταυρού. Και το λέει μάλιστα έχοντας σαν στόχο του τους Εβραίους και τους Μωαμεθανούς. Είναι αυστηρός ο Άγιος Κοσμάς με τους αιρετικούς, με τους ασεβείς και με τους αθέους, πολύ αυστηρός.
Σήμερα επικρατεί η τάση διάλογοι αγάπης και χειροφιλήματα και συμπροσευχές ακόμη. Και ξεκηνώνεται ο απλός κόσμος δικαιολογημένα εναντίον ημών των θεολόγων και των ιεραρχών. «Όποιος συναναστρέφεται με Εβραίο είναι σαν να συναναστρέφεται με τον διάβολο, λέει ο Άγιος. και τολμάτε και έχετε αλισβερίσι, Χριστιανοί, με τους Εβραίους; Τον Πάπα να καταράσθε ότι αυτός εστίν η αιτία!». Αιρετικός ο Πάπας, αίρεση ο παπισμός. Ο Άγιος Κοσμάς συντηρούσε και στήριζε αυτήν την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία μας και απέναντι των Τούρκων και απέναντι των Εβραίων, γιατί υπήρχε κίνδυνος, όπως λέει μια άλλη μεγάλη μορφή, ο Γεννάδιος Σχολάριος, υπήρχε κίνδυνος ο εξισλαμισμός να γίνη ένα μεγάλο ρεύμα. Αυτό πρόλαβε ο Άγιος Κοσμάς, να μη γίνουμε όλοι Μωαμεθανοί. Το ρεύμα αυτό κινδύνευε να παρασύρη το Γένος, να μας αφανίση. Και βγήκε στον κόσμο ο άγιος για να σταματήση το ποτάμι αυτό μόνος του.
Ακούτε τώρα τι λέγει για την δύναμη του Τιμίου Σταυρού. «Ο πανάγαθος Θεός τον Σταυρόν μας εχάρισε. με τον Σταυρόν να ευλογούμε και τα άχραντα Μυστήρια, με τον Σταυρόν να ανοίγωμεν τον Παράδεισον, με τον Σταυρόν να κατακαίωμεν και τους δαίμονας. Μα πρώτα και εμείς να έχωμεν το χέρι μας καθαρό από αμαρτίες και αμόλυντο και τότε, ωσάν κάνομεν τον Σταυρόν, κατακαίεται ο Διάβολος και φεύγει. Ει δε και είμεσθεν μεμολυσμένοι με αμαρτίες, δεν πιάνεται ο Σταυρός που κάνομεν. Όθεν, αδελφοί μου, ή τρώτε ή πίνετε κρασί ή νερόν ή περιπατείτε ή δουλεύετε να μη σας λείπη αυτός ο λόγος από το στόμα σας και ο Σταυρός από το χέρι σας. -Ο λόγος είναι η προσευχή "Κύριε Ιησού Χριστέ" και ο Σταυρός από το χέρι. Ο λόγος από το στόμα και ο Σταυρός από το χέρι.- Κι αν ημπορείτε το ημερονύκτιον να κάμετε και πενήντα και εκατό κομποσχοίνια, καλόν και άγιον είναι έργον. Και να προσεύχεσθε πάντοτε την αυγήν και το βράδυ και μάλιστα το μεσόνυκτον, οπού είναι ησυχία. Ακούσατε, Χριστιανοί μου, πως πρέπει να γίνεται ο Σταυρός και τι σημαίνει! -Ούτε στις θεολογικές σχολές δεν διδάσκεται αυτό! Ρωτήστε ένα θεολόγο τι σημαίνει ο Σταυρός, δεν ξέρει να σας πη. τι διδάσκουν στα σχολεία; Ακούστε μία ανάλυση-. Λέγει το Άγιον Ευαγγέλιον πως η Αγία Τριάς, ο Θεός δοξάζεται εις τον Ουρανόν περισσότερον από τους Αγγέλους. Τι πρέπει να κάνης και εσύ; Σμίγεις τα τρία σου δάκτυλα με το δεξιόν το χέρι σου και μην ημπορώντας ν' ανεβής εις τον Ουρανόν να προσκυνήσης βάζεις το χέρι σου στο κεφάλι σου, διατί το κεφάλι σου είναι στρογγυλό και φανερώνει τον Ουρανό και λέγεις με το στόμα. καθώς εσείς οι άγγελοι δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα εις τον Ουρανόν, έτσι και εγώ ως δούλος ανάξιος δοξάζω και προσκυνώ την αγίαν Τριάδα. Τρία δάκτυλα τον Ουρανόν, την Αγίαν Τριάδα. Και καθώς αυτά είναι τρία, είναι ξεχωριστά είναι και μαζί, έτσι είναι και η Αγία Τριάς, ο Θεός. Τρία πρόσωπα και ένας μόνος Θεός. Κατεβάζεις το χέρι σου από το κεφάλι σου και το βάζεις εις την κοιλίαν σου και λέγεις. Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω, ότι κατεδέχθης και εσαρκώθης εις την κοιλίαν της Θεοτόκου δια τας αμαρτίας μου. Το βάζεις πάλιν εις τον δεξιόν σου ώμον και λέγεις. Σε παρακαλώ, Θεέ μου, να με συγχωρήσης και να με βάλης στα δεξιά σου με τους δικαίους. Βάζοντας και πάλιν εις τον αριστερόν ώμον λέγεις. Σε παρακαλώ, Κύριέ μου, μη με βάλης στα αριστερά Σου με τους αμαρτωλούς. Έπειτα κύπτοντας κάτω εις την γην: Σε δοξάζω, Θεέ μου, Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω, ότι καθώς εβάλθηκες εις τον τάφον έτσι θα βαλθώ και εγώ. Κι όταν σηκώνεσαι ορθός φανερώνεις την Ανάστασιν και λέγεις: Σε δοξάζω, Κύριέ μου, Σε προσκυνώ και Σε λατρεύω πως αναστήθηκες από τους νεκρούς για να μας χαρίσης την ζωήν την αιώνιαν. Αυτό σημαίνει ο Πανάγιος Σταυρός».
Και μία μικρή διήγηση, με την οποίαν τελειώνω. «Ανίσως και θέλετε να σας ειπώ ένα παράδειγμα για να καταλάβετε την δύναμη του Σταυρού, σας το λέγω. Εις την Αίγυπτον, εις το Μισίρι, ήτον ένας βασιλεύς ασεβής. Είχε έναν Εβραίο βεζύρη και από Εβραίος οπού ήτον έγινε και Τούρκος -τους εξευτελίζει και τους δύο εδώ με μια διήγηση!- Άφησε τον ένα διάβολο και πήγε με τον άλλον. Έφυγε από τον Εβραίο και πήγε με τον άλλο διάβολο. Ήξευρε γράμματα εβραϊκά και τούρκικα.
Εις την Αλεξάνδρειαν ήτον ένας Πατριάρχης, το όνομά του Ιωακείμ, αγιώτατος άνθρωπος, σοφός και ενάρετος. Ακούγοντας ο βασιλεύς τον Πατριάρχην, πως ήτον άγιος άνθρωπος τον αγάπα κατά πολλά. Λέγει ο Εβραίος του βασιλέως. Κάτι πολλήν αγάπην έχεις με τον Πατριάρχην. Του λέγει ο Βασιλεύς. ο Ιωακείμ, ο Πατριάρχης, είναι καλός, δίκαιος άνθρωπος. Του λέγει ο Εβραίος, σαν βεζύρης οπού ήτον: Κράξε, Βασιλεύ, τον Πατριάρχην να έλθη. Λέγει του ο Εβραίος, επειδή και ήξευρε το ευαγγέλιον. εγώ θέλω, Πατριάρχη, να φιλονικήσωμεν μερικά και περί πίστεως, για τα δόγματα. Λέγει του ο Πατριάρχης. με τον ορισμό σου, βασιλεύ, έτοιμος είμαι δια την πίστιν μου να χύσω και το αίμα μου. Και κάνοντας αρχήν ο Πατριάρχης να φιλονικά με τον Εβραίο, μ' έναν τρόπον επιδέξιον πάντοτε τον αποστόμωνε τον Εβραίον.
Λέγει ο Εβραίος του Πατριάρχου. τι θέλομεν να φιλονικώμεν; Εγώ ακούω, οπού λέγει ο Χριστός σας εις το ευαγγέλιον πως όποιος έχει πίστιν όσον με ένα σπυρί σινάπι μετατοπά ένα βουνό από τον τόπον του και πηγαίνει σ' άλλο μέρος. Λέγει ο Πατριάρχης. αληθινά έτσι το λέγει το ευαγγέλιον. Λέγει του ο Εβραίος λοιπόν, αν είσαι άξιος, πρόσταξε και συ να σηκωθή από τον τόπον του το βουνό και τότε να πιστεύσω. Εζήτησε ο Πατριάρχης τρεις ημέρες και τρεις νύκτες διορίαν. Τότε έρχεται ο Πατριάρχης και λέγει του βασιλέως. έτοιμος είμαι δια το πρόσταγμα, όπου με πρόσταξες.
Ήτον ένα βουνό από την Αίγυπτον έως τρεις ώρες μακριά. Λέγει ο Εβραίος. Βασιλέα, πρόσταξε τον Πατριάρχη να σηκώση εκείνο το βουνό να πιστεύσωμεν και εμείς. Τότε πιάνει ο Πατριάρχης και θυμιάζει από μακριά εκείνο το βουνό και κάμνοντας τον Σταυρόν του τρεις φορές, λέγοντας και το όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Σε προστάζω εσέ βουνό να σηκωθής και να έρθης εδώ. Και, ω του θαύματος! Ευθύς εσηκώθη εκείνο το βουνό και έγινε τρία, εις τύπον της Αγίας Τριάδος, και εκίνησε και ερχόταν. Φωνάζει ο βασιλεύς και λέγει. για το όνομα του Θεού! Βοήθησέ μας και εχαθήκαμε. Ερχόταν απάνω τους το βουνό. Και κάνοντας πάλιν δέησιν ο Πατριάρχης εστάθη το βουνό έως έξι μίλια μακριά από την Αίγυπτον και το ωνόμασαν Ντουρ νταγ. θέλει να ειπή. στάσου βουνό πάλιν.
Ο Εβραίος δεν επίστευσεν και λέγει του Βασιλέως. Πάλιν λέγει το Ευαγγέλιον πως όποιος έχει πίστιν, ανίσως και τύχη ανάγκη να πιή θανάσιμον φαρμάκι, δεν αποθαίνει. λοιπόν πρόσταξε τον Πατριάρχην να του κάμω ένα φαρμάκι να το πίη και, ανίσως και δεν αποθάνη, να πιστεύσωμεν και εμείς». Έγινε και το θαύμα αυτό. Ο Εβραίος παρεσκεύασε ιδίαις χερσίν ένα φαρμάκι, το οποίο μόνο να το ήγγιζες στα χείλη θα απέθνησκες. Ο Πατριάρχης ήπιε όλο το ποτήρι και δεν έπαθε τίποτε. Και λέγει τώρα στον βασιλιά. «Πες του να ξεπλύνη τώρα το ποτήρι και να πιη το ξέπλυμα». Και μόλις το ήπιε ο Εβραίος πέθανε μπροστά σε όλους!
Σεβασμιώτατε, κυρίες και κύριοι,
αυτό που δεν έκανα σήμερα, δεν μπόρεσα να το κάνω λόγω του χρόνου, να αναλύσω δηλαδή επαρκώς τα βασικά θεολογικά και ηθικά θέματα των Διδαχών του Αγίου Κοσμά, θα το κάνω γράφοντας ένα βιβλίο, που θα το οφείλουμε στις θαυμάσιες αυτές πρωτοβουλίες της μικρής πληθυσμιακά αλλά μεγάλης πνευματικά Ράχης.
Προσπάθησα απλώς με γενικές αναφορές και ενδεικτικά παραδείγματα να παρουσιάσω την μεγαλειώδη απλότητα ενός νεώτερου Αποστόλου, ο οποίος μέσα στην πλημμυρίδα του Μουσουλμανισμού και την δολιότητα του Εβραϊσμού διέδωσε την Ορθοδοξία και το Γένος.
* Εισήγηση σε ειδικό συνέδριο για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, που οργανώθηκε από τον Σύλλογο «Τα Πάτρια» στο χωριό Ράχη της Πιερίας.
1. Α' Κορ. 14,19: «Εν εκκλησία θέλω πέντε λόγους δια του νοός μου λαλήσαι, ίνα και άλλους κατηχήσω, ή μυρίους λόγους εν γλώσση».
Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ
Πηγή: Περιοδικόν "ΘΕΟΔΡΟΜΙΑ" τεύχος 4 - Οκτώβριος Δεκέμβριος 2007
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου