ΠΕΡΙ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ -- Ἠλίας Μηνιάτης, Ἐπίσκοπος Κερνίτζης καὶ Καλαβρύτων

1. Δογματίζει ἡ Δυτικὴ Ἐκκλησία πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται, ἤγουν ἔχει τὴν ὕπαρξιν ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ὅθεν εἰς τὸ ἅγιον σύμβολον τῆς πίστεως, εἰς τὸ ὄγδοον ἄρθρον ὁποῦ λέγομεν, «καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον», οἱ Λατῖνοι ἐπρόσθεσαν, «filioque» καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ἡ δὲ Ἀνατολικὴ ἐκκλησία, ὁποῦ κρατεῖ ἀπαραλλάκτως τὰ παλαιὰ ἔθη καὶ δόγματα, ἀποβάλλουσα κάθε καινοτομίαν, δογματίζει πὼς καθὼς ὁ Πατὴρ εἶναι ρίζα καὶ πηγὴ τῆς Θεότητος, ὡς θεολογεῖ ἐν τῷ περὶ θείων ὀνομάτων ὁ Ἀρεοπαγίτης, τέτοιας λογῆς ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς ἔχουσι τὴν ὕπαρξιν ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα, καὶ ὁ μὲν γεννᾶται, τὸ δὲ ἐκπορεύεται. Δεύτερον, εὔκολα δύναται νὰ εὕρῃ τὴν ἀλήθεαν τῶν δογμάτων ἐκεῖνος, ὁποῦ ζητεῖ μὲ ἁπλότητα πνεύματος φιλαλήθους· μὰ ὅταν ἢ τὸ πάθος μᾶς σκοτίσῃ ἢ ἡ ἔρις μᾶς θερμαίνῃ τὸν νοῦν, καὶ τότε ὅτε βλέπομεν τὸ φανερὸν καὶ παρατρέχομεν ἔξω τῆς εὐθείας καὶ δὲν ζητοῦμεν ἁπλῶς τὴν ἀλήθειαν, ἀλλ᾿ ἐμπαθῶς ἐρευνῶμεν πῶς νὰ παραστήσωμεν τὴν γνώμην μας, σύροντες πρὸς τὸ μέρος μας, ὄχι μόνον τοὺς πατέρας, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς τῆς θείας γραφῆς διαστρέφοντες τὴν ἔννοιαν, καὶ παρεξηγοῦντες τοὺς λόγους, διὰ τοῦτο μὲ τὰς λογομαχίας δὲν κατορθοῦμεν τίποτε.

2. Ὁ ἀνθρώπινος νοῦς, ὅταν ἔχῃ ἄδειαν νὰ διαλέγεται, εἶναι ὡς ἂν εἰς ἕνα εὐρύχωρον κάμπον, ὁποῦ τρέχει ἐλεύθερα, παρατρέχει ἀνεμπόδιστα, καὶ δὲν πιάνεται ἐν εὐκολίᾳ. Ἡ διαλεκτικὴ ἔχει δύναμιν νὰ κατασκευάσῃ καὶ νὰ ἀνασκευάσῃ ἐξ ἴσου τὴν ἀλήθειαν. Μὲ τὴν σχολαστικὴν θεολογίαν οἱ Ὀρθόδοξοι πολεμοῦσι τοὺς αἱρετικούς, καὶ πάλιν μὲ τὴν αὐτὴν θεολογίαν οἱ αἱρετικοὶ ἀντιπολεμοῦσι τοὺς Ὀρθοδόξους. Μὲ τὰ αὐτὰ ἄρματα, ὁποῦ ἕνας λαβώνει, λαβώνεται, καὶ ἀφ᾿ οὗ τελειώσῃ ὁ πόλεμος, καὶ τὰ δύο μέρη λογιάζουσι πὼς ἐνίκησαν τὸν ἐχθρόν· μὰ ὡς τόσον ὕστερα ἀπὸ μίαν μακρὰν λογομαχίαν ἡ ἀλήθεια μένει κρυμμένη, ὡς ἦν ἐν ἀρχῇ, μάλιστα περισσότερον περιπλεγμένη. Εἰς τὰς περὶ πίστεως ὑποθέσεις, ἐγὼ δὲν εὑρίσκω ἄλλον ἐπιτηδειότερον τρόπον, διὰ νὰ εὕρωμεν τὴν ἀλήθειαν, ὡσὰν νὰ ἐξετάσωμεν ἱστορικῶς, τί νὰ ἐκράτει ἡ Καθολικὴ ἐκκλησία, πρὶν νὰ χωρισθῶσιν εἰς ἐναντίας γνώμας τὰ μέρη. Καὶ λοιπὸν ἂς ἐξετάσωμεν, ποία νὰ ἦτον ἡ παλαιὰ παράδοσις καὶ ὁμολογία τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας, περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἀφήνοντας τοὺς τετριμμένους ἐκείνους λογαριασμούς, καὶ τὰς περὶ δόγματος σοφιστικὰς διαλέξεις, τὰ ρητὰ τῆς θείας γραφῆς καὶ τῶν πατέρων, τὰ ὁποῖα προφέρονται ἢ κολοβὰ ἢ διεστραμμένα, καὶ δέχονται ἐξηγήσεις πολλάς, διατὶ μὲ τὰ αὐτὰ οὐδὲν κατωρθώσαμεν ἕως τώρα οὐδὲ θέλομεν κατορθώσῃ τίποτε.

3. Εἰς τὸν τέταρτον αἰῶνα, τότε ὅταν ὁ Πνευματομάχος Μακεδόνιος ἐβλασφήμει λέγοντας, πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον δὲν εἶναι Θεός, ἀλλὰ κτίσμα, ἔγινε καὶ οἰκουμενικὴ δευτέρα σύνοδος ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐπὶ βασιλέως Θεοδοσίου μεγάλου καὶ Γρηγορίου μεγάλου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως. Τότε ἀρχιεράτευον εἰς τὴν Ρώμην Δάμασος, ἀλλ᾿ οὔτε προσωπικῶς οὔτε διὰ τοποτηρητῶν εὑρέθη εἰς τὴν σύνοδον ταύτην, εἰς τὴν ὁποίαν συνῆλθον Πατέρες ρν´. Ὅλη ἡ ὑπόθεσις ἦτον περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Καὶ λοιπὸν αὐτὴ ἦτον μία ἐπιτηδειοτάτη ἀφορμὴ νὰ ἐξηγηθῇ ἡ φύσις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ νὰ δογματισθῶσιν ὅσα ἀνήκουσι τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, διὰ νὰ παύσῃ εἰς τὸ ἐρχόμενον πᾶσα κατὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος βλασφημία· καὶ ἔτσι ἔγινε, διατὶ ἡ σύνοδος τὸν Μακεδόνιον ἀναθεμάτισε, καὶ ἐκήρυξεν εὐσεβῶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, πὼς εἶναι Θεὸς ὡσὰν ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱός, καὶ πὼς ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ συνδοξάζεται μὲ τὸν Πατέρα καὶ μὲ τὸν Υἱόν, ὡς Πατρὶ καὶ Υἱῷ ὁμοούσιον, καὶ πὼς αὐτὸ ἐλάλησε διὰ τῶν προφητῶν. Ὅθεν ἐκεῖ ὁποῦ εἰς τὸ Σύμβολον τῆς Πίστεως, τὸ ὁποῖον ἔγινεν εἰς τὴν πρώτην ἐν Νικαίᾳ, ἦτον μόνον «πιστεύω εἰς τὸ ἅγιον Πνεῦμα» οἱ θεοφόροι πατέρες τῆς συνόδου ταύτης ἐπρόσθεσαν· «τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν». Τώρα ἀνίσως καὶ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ἡ Καθολικὴ ἐκκλησία ἐδόξαζε πὼς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, διατί ἡ σύνοδος δὲν τὸ ἐσαφήνισε; μάλιστα ὁποῦ ὅλος ὁ λόγος ἔστεκε καὶ ἦτον περὶ τῆς φύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ δὲν διώρισε νὰ λέγεται εἰς τὸ Σύμβολον· «τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον» ἀλλ᾿ ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνον; Καὶ μὴ εἴπῃ τινάς, πὼς ἐδῶ ἡ σύνοδος δὲν διώρισε ρητῶς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνου γεννηθέντα, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ μὲ ὅλον τοῦτο τινὰς δὲν ἀμφιβάλλει, πὼς ἡ ἐκκλησία τότε νὰ ἐπίστευε τὸν Υἱὸν καὶ Λόγον γεννηθέντα ἐκ μόνου τοῦ Πατρός. Ὁμοίως δὲν πρέπει νὰ ἀμφιβάλλῃ τινάς, πὼς ἡ ἐκκλησία τότε νὰ ἐπίστευε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορευόμενον ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ἀγκαλὰ καὶ ρητῶς δὲν εἶπαν «ἐκ μόνου». Οἱ ρν´ θεοφόροι Πατέρες ἐπίστευον, πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἶναι ὁμοούσιον τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ· καὶ διὰ τοῦτο ἐπρόσθεσαν εἰς τὸ ἅγιον Σύμβολον, τὸ «σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον»· λοιπὸν ἂν ἐπίστευον πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεται, καὶ ἔπρεπε νὰ τὸ προσθέσουν, διατὶ ἂν τοιαύτη εἶναι ἡ φύσις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, καὶ αὐτοὶ ἔτσι ἐπίστευον, καὶ ἔτσι δὲν τὸ ἐφανέρωσαν, πολλὰ ἀτελῶς ἐξήγησαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος τὴν φύσιν, μάλιστα εἰς ἕνα καιρόν, ὁποῦ ἔπρεπε τελειότατα νὰ τὴν ἐξηγήσωσι, διὰ νὰ ἠξεύρωσιν οἱ Ὀρθόδοξοι, τί πρέπει νὰ πιστεύωσιν εἰς ἕνα ὅμοιον ἄρθρον πίστεως, διὰ νὰ μὴ μείνῃ εἰς τὸ ἐρχόμενον καμμία ἀμφιβολία. Μὰ ἂν ἔτσι δὲν ἐπρόσθεσαν, ἀνάγκη εἶναι νὰ εἰπῶμεν, πὼς ἔτσι δὲν ἐπίστευον. Ὥστε ὁποῦ κατ᾿ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν τοιαύτη ἦτον ἡ δόξα τῆς Καθολικῆς ἐκκλησίας.

4. Μετὰ δὲ ρμγ´ χρόνους εἰς τὸν ἕκτον αἰῶνα, ὁ βασιλεὺς Ἰουστῖνος, τῷ πρώτῳ ἔτει τῆς βασιλείας αὐτοῦ, ἐπρόσταξε νὰ πεμφθῇ τὸ ἅγιον Σύμβολον εἰς ὅλην τὴν Καθολικὴν ἐκκλησίαν, Ἀνατολικὴν καὶ Δυτικήν, ἀπαράλλακτον καθὼς ἔγινεν εἰς τὴν ἄνωθεν οἰκουμενικὴν δευτέραν σύνοδον, καὶ ψάλλεται ἀπὸ τὸν λαὸν πρὸ τῆς Κυριακῆς εὐχῆς. Καὶ πάλιν βασιλεύοντος εἰς τὴν Ἱσπανίαν Ρηκαρέδου, ἔγινεν ἡ τρίτη ἐν Τωλήτῳ σύνοδος, ἡ ὁποία ὥρισεν, ὅτι εἰς τὰς ἐκκλησίας τῆς Ἱσπανίας καὶ Γαλλίας νὰ ἀναγινώσκεται αὐτὸ τὸ ἅγιον Σύμβολον ἀπαραλλάκτως secundum formam orientalium ecclesiarum, ἤτοι κατὰ τὸν τύπον τῶν Ἀνατολικῶν ἐκκλησιῶν· ἀλλ᾿ ἐν ταῖς Ἀνατολικαῖς ἐκκλησίαις, βέβαια τὸ ἅγιον Σύμβολον ἀνεγινώσκετο χωρὶς τῆς προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», λοιπὸν ὁμοίως ἀνεγινώσκετο καὶ ἐν ταῖς Δυτικαῖς ἐκκλησίαις.

5. Εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ ἐνάτου αἰῶνος διὰ προστάγματος βασιλέως τῆς Δύσεως, Καρόλου τοῦ μεγάλου, ἔγινε σύνοδος ἐν Ἀκουϊσγράνοις τῆς Φραγκίας, ὁποῦ συνῆλθον μὲ τοὺς Δυτικοὺς πολλοὶ Ἀνατολικοί, ἐν οἷς καὶ ἕνας κάποιος μοναχὸς Ἰωάννης Ἱεροσολυμίτης, ὅστις ἀκούων τὴν ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκην, γενομένην νεωστί, ἐδημηγόρησε δυνατὰ κατὰ τῆς καινοτομίας ταύτης. Ὅθεν ὁ βασιλεὺς Κάρολος, διὰ νὰ πληροφορηθῇ τὴν ἀλήθειαν ἔπεμψεν εἰς Ρώμην πρέσβεις, δύο ἐπισκόπους καὶ ἕναν Ἀββᾶν πρὸς τὸν Πάπαν Λέοντα τρίτον, καὶ γενομένης σκέψεως μακρᾶς περὶ τῆς ὑποθέσεως ταύτης, ὁ Πάπας κατέκρινε καὶ ἀπέβαλε τὴν προσθήκην, καὶ ὥρισε νὰ ἀναγινώσκεται τὸ ἅγιον Σύμβολον ἀπαράλλακτον· καὶ διὰ νὰ μὴ τολμήσῃ τινὰς εἰς τὸ ἐρχόμενον ἢ νὰ προσθέσῃ τι ἢ νὰ ἀφαιρέσῃ, ἐπρόσταξε καὶ ἔγιναν δύο πλάκες ἀργυραῖ, καὶ ἔγραψε μὲ ἀνεξαλείπτους χαρακτῆρας, εἰς τὴν μίαν μὲν ἑλληνιστί, εἰς τὴν ἄλλην δὲ λατινιστί, χωρὶς καμμίας προσθήκης, καὶ ἐβάλθησαν αἱ πλάκες εἰς τὸν ναόν, καὶ συμμὰ εἰς τὸ μνῆμα τῶν κορυφαίων Πέτρου καὶ Παύλου, ὡς ἂν εἰς φύλαξιν. Τοῦτο μαρτυροῦσιν αὐτοὶ οἱ Δυτικοὶ ἱστορικοί, Ἀναστάσιος βιβλιοθηκάριος εἰς τὸν βίον Λέοντος τρίτου, ὁ καρδινάλης Βαρώνιος εἰς τὰ χρονικά του, καὶ Διονύσιος Πεταύϊος Ἰησουίτης εἰς τὴν δογματικήν του θεολογίαν, τόμος β´ περὶ Τριάδος βιβλ. ζ´. Μὲ τόσον σέβας ἡ μία καὶ ἡ ἄλλη ἐκκλησία, Ἀνατολικὴ καὶ Δυτικὴ ἐκράτει τῶν ἱερῶν συνόδων τοὺς ὅρους. Δὲν θέλω νὰ εἰπῶ διὰ τὴν σύνοδον, ὁποῦ ἔγινεν ἐπὶ Βασιλείου Μακεδονίου τῷ δεκάτῳ τρίτῳ χρόνῳ τῆς αὐτοῦ βασιλείας, παρόντων αὐτοῦ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν υἱῶν αὐτοῦ, παρόντων τῶν τοποτηρητῶν τῶν τριῶν πατριαρχικῶν θρόνων, καὶ τπγ´ ἐπισκόπων, παρόντων αὐτῶν τῶν λεγάτων τοῦ Πάπα Ἰωάννου, καὶ αὐτοῦ τοῦ ἁγιωτάτου Φωτίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, ὁποῦ ἀναγνωσθέντος τοῦ ἁγίου Συμβόλου χωρὶς προσθήκης, ἐξεφωνήθη ἐκ μέρους τῶν Ἀνατολικῶν καὶ Δυτικῶν τὸ ἀνάθεμα ἐναντίον ἐκείνων, ὁποῦ ἤθελον ἢ ἀφαιρέσῃ τι ἢ προσθέσῃ.

6. Τούτων οὕτως ἐχόντων, ἀφήνοντας εἰς ἕνα μέρος αὐτὸ τὸ δόγμα, χωρὶς νὰ διαλεχθῶμεν, πότερον, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνου ἢ ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, περὶ οὗ πολὺς εἶναι ὁ λόγος, λέγω μόνον, πὼς ἡ ἀρχαία Καθολικὴ ἐκκλησία, Ἀνατολικὴ καὶ Δυτική, διὰ τόσους χρόνους ἐπίστευον τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρός, χωρὶς τῆς προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ» καὶ ἔτσι ὁμολογεῖ εἰς τὸ ἅγιον Σύμβολον. Τὸ ἅγιον Σύμβολον εἶναι ὁ κανὼν καὶ ὁ γνώμων τῆς πίστεως, ἀλλ᾿ ὁ κανὼν καὶ γνώμων πρέπει νὰ εἶναι ἀσάλευτος· ὅθεν καὶ κατ᾿ οὐδένα τρόπον (εἶναι λόγια τοῦ μεγάλου Κυρίλλου) «κατ᾿οὐδένα τρόπον σαλεύεσθαι χρὴ τὸ τῆς πίστεως Σύμβολον, παρὰ τῶν ἁγίων Πατέρων συναρμοσθέν»· καὶ λέγει τὴν ἀφορμήν· «οὐ γὰρ ἦσαν αὐτοὶ οἱ λαλοῦντες, ἀλλ᾿ αὐτὸ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, ὃ ἐκπορεύεται μὲν ἐξ αὐτοῦ, ἔστι δ᾿ οὐκ ἀλλότριον τοῦ Υἱοῦ κατὰ τὸν τῆς οὐσίας λόγον». Πλὴν σαλεύεται καμμίαν φορὰν καὶ αὐτὸς ὁ κανὼν καὶ γνώμων, ὅταν εἶναι ἀνάγκη δηλαδὴ νὰ ἐξηγηθῇ καὶ νὰ σαφηνισθῇ καλλίτερον, πρὸς κατάληψιν αὐτῶν τῶν Ὀρθοδόξων ἕνα ἄρθρον πίστεως· ἀγκαλὰ καὶ τοῦτο δὲν λέγεται ἰδίως σάλευσις ἢ ἀλλοίωσις, ἀλλὰ σαφήνεια καὶ ἐξήγησις, καθὼς ἐν τῇ πρώτῃ οἰκουμενικῇ ἐν Νικαίᾳ συνόδῳ ἐξηγήθη τὸ ὁμοούσιον κατὰ τῶν Ἀρειανῶν, καὶ ἐν τῇ δευτέρᾳ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐσαφηνίσθη ἡ περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος θεολογία κατὰ τῶν Πνευματομάχων· ἀλλὰ ὅταν δὲν εἶναι ἀνάγκη, ὁ κανὼν καὶ γνώμων μένει ἀσάλευτος, καθὼς σοφώτατα λέγει ὁ μέγας Βασίλειος ρητῶς· «Ὁ κανὼν καὶ ὁ γνώμων ἕως ἂν μηδὲν ἐνδέῃ τοῦ κανὼν εἶναι καὶ γνώμων, οὐδεμίαν προσθήκην εἰς ἀκρίβειαν ἐπιδέχεται».

7. Τώρα ἂς μᾶς εἴπωσιν οἱ Λατῖνοι, ποία ἀνάγκη ἦτον καὶ ἐσάλευσαν τὸ ἅγιον Σύμβολον, τὸ ὁποῖον διὰ τόσους αἰῶνας ἐφύλαξεν ἀβλαβῶς ἀσάλευτον καὶ ἀπαράλλακτον ἡ ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ; διὰ ποίαν ἀφορμὴν ἔκαμον μὲ τόσον σκάνδαλον τῆς ἐκκλησίας τὴν προσθήκην ἐκείνην; ἂς μὴ εἶναι προσθήκη, ἂς εἶναι ἐξήγησις, καθὼς αὐτοὶ λέγουσιν. Ἠξεύρω πὼς ὁ λατινόφρων Μανουὴλ ὁ Καλέκας εἰς τὸ βιβλίον ὁποῦ ἐσύνθεσε καθ᾿ ἡμῶν, λέγει πὼς τὴν προσθήκην τὴν ἔκαμεν ὁ Πάπας Δάμασος διὰ τὴν ἀφορμὴν ταύτην· οἱ μέν φασιν, ὅτι μετὰ τὴν πρώτην σύνοδον ἡ τῆς Υἱοπατρίας λεγομένη αἵρεσις ἐφάνη, λέγουσα τὸν μὲν Υἱὸν πατέρα τοῦ Πνεύματος αὐτὸ δὲ τοῦ Πατρὸς Υἱωνόν· καὶ τηνικαῦτα, διὰ τοῦτο Δάμασος ὁ Ρώμης ἐπίσκοπος, σύνοδον συναθροίσας τῷ Συμβόλῳ προσέγραψεν ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον πρὸς τὸ ἐκ τοῦ Υἱοῦ γεννᾶσθαι ἀνθιστάμενος, φέρει δὲ καὶ μάρτυρα τούτου ἱστορικόν τινα Σκυλίτζην. Ὁ δὲ Μεθώνης Ἰωσὴφ λατινόφρων καὶ αὐτός, εἰς τὴν ἀντίρρησιν τῆς ἐγκυκλίου ἐπιστολῆς Μάρκου τοῦ Ἐφέσου, τὸν ἱστορικὸν τοῦτον ὀνομάζει Γεώργιον Ἀριστινόν, ὁ ὁποῖος παρέδωκε, πὼς ὁ Δάμασος διὰ τὴν ἄνωθεν ἀφορμὴν ἔκαμε τὴν προσθήκην. Ἀλλὰ πρῶτον μὲν ὁ Δάμασος ἔζη εἰς τοὺς τν´ εἰς δὲ τοὺς φμε´ ἕως τοὺς ωθ´ καθὼς εἴδομεν παραπάνω, χωρὶς καμμίας προσθήκης ἀνεγινώσκετο τὸ ἅγιον Σύμβολον· δεύτερον δὲ ἡ αἰτία τῆς προσθήκης ὁποῦ φέρει ὁ Καλέκας δὲν εἶναι εὔλογος, διατὶ μὲ τὸ νὰ διορίσῃ ὁ Δάμασος, πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, μὲ τοῦτο δὲν ἀποδείχνει πὼς δὲν γεννᾶται ἀπὸ τὸν Υἱόν, καθὼς ἔλεγον οἱ Υἱοπατρῖται· αὐτοὶ ἠμποροῦσαν νὰ εἴπωσιν ὡς καὶ ὁ Υἱὸς ἐκπορεύεται «ἐγὼ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐξῆλθον» λέγει αὐτὸς εἰς τὸ ἱερὸν Εὐαγγέλιον, μ᾿ ὅλον τοῦτο γεννᾶται ἐκ τοῦ Πατρός· μάλιστα ὁ Δάμασος ἔπρεπε νὰ διορίσῃ, πὼς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον οὐδ᾿ ὅλως ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ κατὰ τὸ ἅγιον Σύμβολον, διὰ νὰ σηκώσῃ κάθε ἀφορμὴν τοῖς Υἱοπατρίταις, οἵτινες πλέον δὲν εἶχον λόγον διὰ νὰ εἴπωσι, πὼς τὸ Πνεῦμα ἔχει τι ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Πάλιν Ἀλουίσιος Μαϊμποῦργος Ἰησουίτης, εἰς τὸ βιβλίον ὁποῦ ἐσύνθεσε γαλλιστὶ καθ᾿ ἡμῶν, ἐπιγραφόμενον Histoir du schisme des Grecs, Ἱστορία τοῦ σχίσματος τῶν Γραικῶν, λέγει πὼς ἕνας κάποιος Τουρίβιος, ἐπίσκοπος τῶν Ἀστουριῶν (αὕτη εἶναι ἐπαρχία τῆς Ἱσπανίας), ἔπεμψεν ἕνα του διάκονον εἰς Ρώμην πρὸς τὸν Πάπαν Λέοντα τὸν μέγαν μὲ μίαν ἀναφορὰν παρακαλῶν νὰ λάβῃ ἰατρείαν τινὰ κατὰ τῶν αἱρετικῶν Πρισκυλλιανιστῶν. Δεκαὲξ ἄρθρα ἦτον εἰς τὴν ἀναφοράν, ὁποῦ εἶχον τὰς βλασφημίας τῶν αἱρετικῶν τούτων· τὸ πρῶτον ἄρθρον ἦτον πὼς δοξάζουσι τὰ τοῦ Σαβελλίου λέγοντες, πὼς Πατὴρ καὶ Υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα εἶναι ἕνα μόνον πρόσωπον μὲ τρία ὀνόματα· ἀντέγραψεν ὁ Πάπας, καὶ διὰ νὰ ἀνατρέψῃ τοῦτο τὸ ἄρθρον, αὐτὸς πρῶτος ἐδογμάτισε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον νὰ ἐκπορεύεται ἐξ ἀμφοῖν, ab utroque, ἐκ Πατρὸς δηλαδὴ καὶ Υἱοῦ. Ἀλλὰ καὶ τοῦτο πίπτει εἰς τὴν αὐτὴν δυσκολίαν, ὁποῦ ἐσημειώσαμεν ἄνωθεν· ἔτσι ἐδογμάτισεν ὁ Λέων ὁ μέγας εἰς τοὺς ωθ´, ἀλλέως ἔκρινε Λέων τρίτος, καὶ τὴν προσθήκην εναιρεῖται τοῦ Σαβελλίου τὸ δόγμα, ὁποῦ ἐκρατοῦσαν οἱ Πρισκυλλιανοί, μὲ τὸ νὰ διορισθῇ, πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεται; τὴν αἵρεσιν ταύτην πολὺ πρωτύτερα ἀνέτρεψαν οἱ ἅγιοι Πατέρες, δογματίζοντες τρία πρόσωπα εἰς τὸν Θεόν, Πατέρα, Υἱόν, καὶ ἅγιον Πνεῦμα. Ἀλλ᾿ ἰδοὺ τοῦ ψεύδους τῶν Λατινοφρόνων περὶ τῆς ὑποθέσεως ταύτης ἕνας ἔλεγχος σαφής. Γελάσιος Πάπας Ρώμης ἔζη εἰς τοὺς υμβ´. Αὐτὸς πρὸς τοῖς ἄλλοις ἐσύνθεσεν ἕνα βιβλίον ἐπιγραφόμενον Codex sacramentarius, ἤτοι κῶδιξ περὶ μυστηρίων, περιέχων τρία κεφάλαια· πρῶτον, περὶ τοῦ ἐτησίου κύκλου· δεύτερον, περὶ γενεθλίων τῶν ἁγίων· τρίτον, περὶ Κυριακῶν ἑορτῶν καὶ ὁμοίων. Τοῦτο τὸ βιβλίον διὰ 900 χρόνους ἦτον κεκρυμμένον, ὀλίγοις μόνον γνωστόν, εἰς δὲ τοὺς ͵αφξβ´ εὑρέθη εἰς μίαν βιβλιοθήκην παρὰ Παύλου Πεταβίου ἐκ τῆς συγκλήτου τῶν Παρισίων τῆς Φραγκίας καὶ ἐκατήντησεν εἰς τὴν βιβλιοθήκην Χριστίνης, Ρηγίσσης Σουεκῶν· πρῶτος δὲ τὸ ἔδωκεν εἰς φῶς μὲ τοὺς τύπους Ἰωσὴφ Μαρία Θωμάσιος ἐν Ρώμῃ εἰς τοὺς ͵αχπ´. Τώρα εἰς τὸν ἄνωθεν κώδικα τοῦ Γελασίου εὑρίσκεται τὸ ἅγιον Σύμβολον χωρὶς τῆς προσθήκης. Ταῦτα ἔγνων ἀναγινώσκων Γουλιέλμου Κάβε, θεολόγου Βρετανοῦ, τὴν ἱστορίαν περὶ ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, τόμ. α´, φύλ. τοε´, ὅπου γράφων περὶ τοῦ ἄνωθεν Γελασίου Πάπα καὶ περὶ τῶν συγγραμμάτων αὐτοῦ, ὁμιλεῖ περὶ τοῦ ἄνωθεν κώδικος, ὅστις λέγει, διὰ τοῦτο μάλιστα ἀποδείχνεται, νὰ εἶναι γνήσιος καὶ παλαιός, διατὶ ἔχει τὸ Σύμβολον χωρὶς τῆς προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», ἡ ὁποία ἐφάνη εἰς τὸν ἕβδομον αἰῶνα, καὶ εἰς τὸν ἔνατον τὴν ἐδέχθη ἡ ἐκκλησία τῆς Ρώμης· αὐτὰ εἶναι τὰ ἰδικά του λόγια, Venerandam huius codicis κ.τ.λ.. Ὥστε ὁποῦ εἰς τοὺς καιροὺς ἐκείνους ὁποῦ λέγει ὁ Καλέκας ἐπὶ Δαμάσου, καὶ ὁ Μαϊμποῦργος ἐπὶ Λέοντος, ἡ προσθήκη δὲν ἔγινεν ἢ δὲν ἔγινεν μὲ εὔλογον ἀφορμήν· καὶ μὴ οὔσης ἀνάγκης δὲν ἔπρεπε νὰ σαλευθῇ τὸ ἅγιον Σύμβολον, ὁ κανὼν καὶ γνώμων τῆς ὀρθοδοξίας. Ἕνα πρᾶγμα τόσον πολὺ καὶ μεγάλον, ὡς ἂν εἶναι μία προσθήκη ἢ ἐξήγησις εἰς τὸ ἅγιον Σύμβολον, ἔπρεπε νὰ φαίνεται πολλὰ παστρικὰ εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν, νὰ φαίνεται ὁ καιρός, ὁ τόπος, ἡ ἀφορμὴ καὶ τὸ πρόσωπον· ἀλλὰ τοῦτο εἶναι ἴδιον τῆς πλάνης, νὰ εἶναι δηλαδὴ πρᾶγμα ποικίλον, καὶ πολυειδές, καὶ συγκεχυμένον, καθὼς λέγει ὁ θεῖος Χρυσόστομος.

8. Μὰ ὄχι μόνον ἡ ὑπόθεσις αὐτὴ τῆς προσθήκης φαίνεται συγκεχυμένη, ἀλλ᾿ οὔτε ὁλότελα φαίνεται. Διονύσιος ὁ Πετάβιος ὁποῦ εἶναι Λατῖνος, ὁποῦ εἶναι Ἰησουίτης, ὁποῦ εἶναι φανερὸς ἀντίμαχος τῆς ἐκκλησίας, καὶ ὁποῦ κρατεῖ μὲ ὅλην του τὴν δύναμιν τὸ δόγμα, πὼς δηλαδὴ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, ὅσον διὰ τὴν προσθήκην εἰλικρινῶς ὁμολογεῖ καὶ λέγει, πρῶτον, πὼς ἐκεῖνα ὁποῦ φέρουσιν ὅ τε Καλέκας καὶ Ἰωσὴφ καὶ οἱ ἄλλοι, εἶναι γελοῖα· καὶ δεύτερον, ἐξετάσας ἀκριβῶς νὰ εὕρῃ, ποῖος ἔκαμε τὴν προσθήκην ταύτην, καὶ ποῦ, καὶ πότε, καὶ διατί, οὐδὲν εὗρε, καὶ συμπεραίνει μὲ μαρτυρίας πολλῶν, πὼς ὁ τόπος, ὁ καιρός, καὶ ἡ ἀφορμή, καὶ ὁ ἀρχηγὸς τῆς προσθήκης ἕως τῆς σήμερον εἶναι ἄδηλος· ἐρωτηθέντες εἰς τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον οἱ Δυτικοὶ περὶ τῆς προσθήκης ταύτης, οἰκονομικῶς ἀπεκρίθησαν πὼς τὴν ἔκαμαν, καὶ οἰκονομικῶς, τοὺς ἀνταπεκρίθη ὁ Ἐφέσου, ἔπρεπε νὰ τὴν εὐγάλωσιν, ἐπειδὴ καὶ προξενεῖ τόσον σκάνδαλον εἰς τὴν ἐκκλησίαν. Λοιπὸν ἡμεῖς ἔχομεν μεγάλον δίκαιον νὰ ἐγκαλῶμεν τοὺς Λατίνους «πὼς οὐδεμίας προκειμένης ἀνάγκης ἐσάλευσαν τὸ τῆς πίστεως Σύμβολον, τὸ ὁποῖον κατὰ τὸν Κύριλλον, κατ᾿ οὐδὲν τρόπον σαλεύεσθαι χρή, καὶ ἕως ἂν μηδὲν ἐνδέῃ τοῦ κανὼν εἶναι καὶ γνώμων, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, οὐδεμίαν προσθήκην εἰς ἀκριβείαν ἐπιδέχεται».

9. Τοῦτο εἶναι πρᾶγμα νὰ στοχασθῇ πᾶς νουνεχής, ὁποῦ δὲν ὀρέγεται τὰς περὶ πίστεως ὀχληρὰς διαλέξεις, πὼς δηλαδὴ τὸ ἅγιον Σύμβολον, ὁποῦ ἐσύνθεσαν τὸ πρῶτον οἱ ἀπόστολοι, καὶ συμφώνως τοῖς ἀποστόλοις ἐν διαφόροις οἰκουμενικαῖς συνόδοις οἱ θεοφόροι πατέρες, εἶναι πρῶτον, καθὼς λέγομεν παράνω, κανὼν καὶ γνώμων τῆς πίστεως, καὶ διὰ τοῦτο πρὸς τοῦτον τὸν κανόνα καὶ γνώμονα, πρέπει νὰ ἁρμόζωνται ὅλα ἐκεῖνα τὰ ρητὰ τῆς θείας γραφῆς, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι ὁλοτελῶς σαφῆ, ἀλλ᾿ ἐπιδέχονται μίαν κάποιαν ἐξήγησιν. Λόγου χάριν εἰς τὴν ὑπόθεσιν ταύτην τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἡμεῖς οἱ Ἀνατολικοὶ προφέρομεν διάφορα ρητὰ τοῦ Εὐαγγελίου διὰ νὰ παραστήσωμεν, πὼς ἐκπορεύεται ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι ρητὰ φανερά, λέγουσιν οἱ Λατῖνοι, διατὶ ἀληθινὰ δὲν λέγουσι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ἐκ τοῦ Πατρός, ὡς ἐκεῖνο· «Ὅταν ἔλθῃ ὁ παράκλητος, ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ Πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται κ.τ.λ.». Οἱ Δυτικοὶ πάλιν διὰ νὰ ἀποδείξωσι τὴν ἐκπόρευσιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἐπιχειρίζονται κάποια ρητά, τὰ ὁποῖα ρητῶς δὲν λέγουσι τοῦτο, ὡς τὸ ἄνωθεν «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν· ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται, καὶ ἀναγγελεῖ ὑμῖν· ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς, λάβετε Πνεῦμα ἅγιον». Ἐκ τούτου φαίνεται, πὼς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον πέμπεται, λαμβάνει, δίδεται παρὰ τοῦ Υἱοῦ· λέγομεν ἡμεῖς· καὶ συνάγεται, πὼς ἡ χρονικὴ πέμψις καὶ χορηγία καὶ δωρεὰ τῶν χαρισμάτων τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἶναι ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ἀλλὰ δὲν φαίνεται μὲ τὴν λέξιν ταύτην, δηλαδὴ ἐκπορεύεται, ὁποῦ, καθὼς λέγει ὁ μέγας Βασίλειος, εἶναι τὸ χαρακτηριστικὸν τῆς ὑποστάσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ὥστε ὁποῦ τὰ ρητὰ τοῦ Εὐαγγελίου ὁποῦ ἑκατέρωθεν προφέρονται, δὲν εἶναι σαφῆ, ἀλλὰ δέχονται ἐξήγησιν, καὶ μὲ τοῦτο δὲν συμφωνοῦσι τὰ μαχόμενα μέρη. Ἀλλὰ ποῖος εἶναι ἐκεῖνος ὁ θεόπνευστος κριτής, καὶ ἀψευδὴς ἑρμηνεύς, ὁποῦ δύναται νὰ ἐξηγήσῃ τῶν ἀφανῶν τούτων ρητῶν τὴν κεκρυμμένην ἔννοιαν; ἡ ἐκκλησία, τὴν ὁποίαν παρρησιάζει ἡ οἰκουμενικὴ σύνοδος· ἀλλ᾿ ἡ δευτέρα οἰκουμενικὴ σύνοδος, καὶ ἄλλαι τοπικαὶ σύνοδοι, ὁποῦ ἐσημειώσαμεν παραπάνω, ἡ ἀπόφασις τοῦ Πάπα Λέοντος τρίτου (ὅστις κατὰ τοὺς Λατίνους εἶναι ἀψευδής, ὅταν δογματίζῃ τι περὶ πίστεως) ἔκαμαν τὸ Σύμβολον τῆς πίστεως χωρὶς τῆς προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», καὶ τὴν προσθήκην ταύτην κατέκριναν. Λοιπὸν ἡ ἐκκλησία ἄνωθεν καὶ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐκ τῶν ρητῶν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου ἐννοεῖ, πὼς προκαταρκτικῶς καὶ ἀϊδίως τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ ὄχι ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Λοιπὸν τὰ ἄνωθεν ρητὰ πρὸς τὸ Σύμβολον, ὡς πρὸς κανόνα πρέπει νὰ ἁρμόζωνται· καὶ ἐπειδὴ εἰς τὸ Σύμβολον δὲν λέγεται τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον, τὴν αὐτὴν ἔννοιαν περιέχουσι καὶ τὰ ρητὰ ταῦτα.

10. Τὸ ἴδιον λέγω καὶ περὶ τῶν ρητῶν τῶν ἁγίων πατέρων, τόσον Ἀνατολικῶν, ὡς ἂν καὶ Δυτικῶν, πὼς δηλαδὴ πρέπει νὰ συμφωνῶσι μὲ τὸ ἅγιον Σύμβολον, διατὶ τὸ ἅγιον Σύμβολον εἶναι διδασκαλία καθολικὴ τῶν ἁγίων πατέρων εἰς σύνοδον συνελθόντων, ὁποῦ δὲν δύνανται νὰ σφάλωσι, διατὶ οὐκ εἰσὶν αὐτοὶ οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός. Τὰ ρητὰ τῶν ἁγίων πατέρων κατ᾿ ἰδίαν εἶναι διδασκαλία μερικὴ ἀνθρώπων, ὁποῦ ἐνδέχεται νὰ σφάλωσιν ὡς ἄνθρωποι, ἐπειδὴ πᾶς ἄνθρωπος ψεύστης· ἀλλ᾿ ἡ μερικὴ διδασκαλία, διὰ νὰ εἶναι ὀρθή, πρέπει νὰ συμφωνῇ μὲ τὴν καθολικήν, ἤγουν μὲ τὴν γνώμην τῆς ἀληθείας, ὁποῦ εἶναι τὸ ἅγιον Σύμβολον. Ἡμεῖς ἐν τῷ ἁγίῳ Συμβόλῳ πιστεύομεν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον νὰ ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ ὄχι ἐκ τοῦ Υἱοῦ· λοιπὸν κατὰ τὴν ἔννοιαν ταύτην πρέπει νὰ ἐξηγῶμεν καὶ τὰ ρητὰ τῶν πατέρων. Ἡμεῖς λοιπὸν ὁποῦ πιστεύομεν κατὰ τὸν παλαιὸν ὅρον τῆς Καθολικῆς ἐκκλησίας δὲν εἴμεθα εἰς κανένα τρόπον μεμπτοί, διατὶ δὲν ἐσαλεύσαμεν ἰῶτα ἓν ἀπὸ τὸ ἅγιον Σύμβολον, ἀπὸ τὸν κανόνα δηλαδὴ τῆς πίστεως, ὅντινα χωρὶς ἀνάγκης οὐ σαλεύεσθαι χρή, καὶ ὅστις οὐδεμίαν προσθήκην εἰς ἀκρίβειαν ἐπιδέχεται.