Μυστικισμός - Ησυχασμός

Ο μυστικισμός έχει τάσιν προς την ησυχίαν και τον απράγμονα βίον. Η τάσις αύτη ενυπάρχει εν τω μυστικισμώ ολιγώτερον ή περισσότερον, αλλ’  είναι δυνατόν να επικρατήση εν αυτώ οπότε ο μυστικισμός ονομάζεται ησυχασμός. Ο μυστικός και ησυχαστής ζητεί να ενωθή μετά του Θεού εν τω κόσμω τούτω και προαπολαύση την μέλλουσαν μακαριότητα. Αλλά της μακαριότητος ταύτης στοιχείον είναι το να βλέπη τις τον Θεόν. Ήδη οι Μεσσαλιανοί (350 μ.Χ.) ως μυστική και ενθουσιαστική ομάς, ισχυρίζοντο, «και τον Πατέρα βλέπειν και τον Υιόν και το Πανάγιον πνεύμα τοις του σώματος οφθαλμοίς» (Θεοδωρήτου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή 4, 11). Κατά τας συνεχείς αυτών προσευχάς, συνδεδεμένας με ενθουσιαστικούς χορούς, ενόμιζον, ότι έβλεπον τον Θεόν (ως φως; ). Λεπτοτέρα μορφή, άνευ υλικών και εκβιαστικών μέσων, απαντά εν ταις περί διακεκριμένων μοναχών διηγήσεσιν, όπου πολλάκις γίνεται λόγος περί υπερκοσμίου φωτός ή πυρός, ορατού εις τους σωματικούς οφθαλμούς.

Ο μυστικός Συμεών ο Νέος Θεολόγος (+ 1042) έδωσεν εις το ανωτέρω μνημονευθέν «ορατόν φως» ιδιάζουσαν σημασίαν και κατέστησεν αυτό τον τελικόν σκοπόν του μυστικισμού. Απετέλει την μετά του Θεού ένωσιν.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς υπεστήριξεν, ότι είναι δυνατόν δια των σωματικών οφθαλμών να ίδη τις το θείον και άκτιστον (άϋλον) φως. Αλλά κατά το Ευαγγέλιον του Ιωάννου «Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε» άρα ο ισχυρισμός των ησυχαστών έφερεν εις την αποδοχήν δύο θεών, του μεν αοράτου, του δε ορατού. Δια τούτο ο Βαρλαάμ κατηγόρει αυτούς ως διθεΐτας. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, προς αποφυγήν του σκοπέλου τούτου, απήντησεν, ότι το ορώμενον υπό των ησυχαστών φως δεν είναι η ουσία του Θεού, η οποία είναι άκτιστος (άϋλος) και αόρατος, αλλ’ είναι ενέργεια της ουσίας του Θεού, η οποία είναι μεν επίσης άκτιστος (άϋλος), αλλ’ εις τινας περιστάσεις ορατή, προσιτή και μεθεκτή, ως δεικνύει το παράδειγμα της φλεγομένης βάτου του Μωϋσέως, του πυρίνου άρματος του προφήτου Ηλιού, της πυρίνης στήλης κατά την διάβασιν των Ισραηλιτών δια της ερήμου, του κατά την Μεταμόρφωσιν του Χριστού επί του όρους Θαβώρ φανέντος φωτός, του σώματος και αίματος του Χριστού εν τω μυστηρίω της θείας ευχαριστίας. (Εκκλ. Ιστορία σελ. 428).