ΤΟ ΦΡΕΑΡ ΤΗΣ ΑΒΥΣΣΟΥ -- Του Φώτη Κόντογλου

Σκέψεις για την αφηρημένη τέχνη

Οι φιλοσοφίες δεν μ’ αρέσουν, μήτε οι διάφορες θεωρίες, που από τέτοιες γεννοβόλησε και γεννοβολά ο αιώνας μας, ως που μας σάστισε. Αλλά είναι τόσα τα παράξενα κι ακατανόητα που βλέπουμε κι ακούμε στις μέρες μας, που, άθελά σου, σε κάνουνε ν’ ανοίξεις το στόμα σου και να μιλήσεις. Κι αν κρατάς και πένα και γράφεις για διάφορα ζητήματα, όπως κάνω εγώ, οι άλλοι περιμένουν να φωτισθούν από σένα, ακόμα και σε ζητήματα που δεν τα γνωρίζεις, και περιμένουνε τη γνώμη σου σαν να είσαι κανένα μαντείο της Δωδώνης. Το θέμα που καταπιάνουμαι να γράψω σήμερα με συντομία είναι η «μοντέρνα τέχνη», ή καλύτερα, η «αφηρημένη τέχνη», και πολλοί αναγνώστες έχουνε την ιδέα πως δεν είναι ξένο για μένα, αφού είμαι «πνευματικός άνθρωπος», και μάλιστα ζωγράφος. Ωστόσο, στ’ αληθινά, βρίσκουμαι πολύ μακριά απ’ αυτή την τέχνη, σε άλλη ήπειρο, ή καλύτερα, σε άλλο άστρο.

Ω! Η «αφηρημένη τέχνη»! Αληθινό φόβητρο, που έχει τρομοκρατήσει τον κόσμο. Σημείο αινιγματικό της Αποκαλύψεως. Γρίφος βουβός κι αξεδιάλυτος, που βασανίζει τη διάνοια και την ψυχή σε μυριάδες ανθρώπους. Κανένας δεν έχει το θάρρος να σε καταφρονήσει. Κανένας δεν τολμά να κόψει με το σπαθί του αυτόν τον γόρδιον δεσμό, όπως έκανε ο Μέγ’ Αλέξανδρος, και να δείξει πως το φοβερό θηρίο δεν ήτανε άλλο από ένα λιονταροτόμαρο, φουσκωμένο με αγέρα. Και όμως, κάτι παρόμοια σκιάχτρα σκιάζουνε αληθινά τους ανθρώπους σήμερα. Τέτοια είναι πολλά στις μέρες μας. Ένα απ’ αυτά είναι η μόδα, αυτό το τέρας, που όλοι ζαρώνουμε μπροστά του, κι ας ξέρουμε πως είναι ένα χαρτοφάναρο. Άλλο είναι ο κινηματογράφος. Ποιος θα ΄λεγε πως η φωτογραφική μηχανή θ’ αποχτούσε περισσότερη δύναμη απάνω στον άνθρωπο, από τα κανόνια κι από τα άλλα φοβερά όπλα! Η αιτία που έκανε να κυριαρχήσει παντού η λεγόμενη «αφηρημένη τέχνη» είναι ο μεγάλος φόβος, που έχουνε οι σημερινοί άνθρωποι μήπως τους νομίσουνε καθυστερημένους. Η τέχνη αυτή, αν την πούμε τέχνη, ενώ στ’ αλήθεια είναι η κατάργηση της τέχνης, η «αφηρημένη» λοιπόν τέχνη βγήκε από την απιστία της εποχής μας. Για τους περισσότερους σημερινούς ανθρώπους ο κόσμος είναι ένα πράγμα χωρίς σκοπό και χωρίς έννοια, ένα χάος τυφλό. Κι η τέχνη, λοιπόν, που καθρεφτίζει αυτή την αντίληψη, τι θα είναι άλλο από άμορφα και σκοτεινά νεφελώματα. Η μονάχη συνείδηση μέσα στον κόσμο είναι ο άνθρωπος, πλασμένος κατ’ εικόνα του Θεού, κι αυτή η συνείδηση νιώθει τον κόσμο, και νιώθοντας τον κόσμο κάνει τέχνη. Τον σημερινόν όμως άνθρωπο, που δεν πιστεύει σε τίποτα, θαρρείς πως τον έπιασε μια εωσφορική μανία να συντρίψει τα πάντα, για να φυρίσει ο κόσμος στο χάος απ’ όπου εβγήκε, τότε που ήτανε «αόρατος και ακατασκεύαστος και σκότος επεφέρετο επάνω της αβύσσου», κι αυτός ο ίδιος ο άνθρωπος να γυρίσει στην πνευματική ανυπαρξία. Οι πρώτες ζωντανές ψυχές που πλασθήκανε από τον Θεό ήταν οι Άγγελοι, και κατά την αγία Γραφή είπε ο Θεός στον Ιώβ: «Ότε εγεννήθησαν άστρα, ήνεσάν με φωνή μεγάλη πάντες άγγελοί μου». Ύστερα από τους Αγγέλους πλάσθηκε ο άνθρωπος, και πήρε γνώση του κόσμου, και δόξασε κι αυτός τον Θεό, και μέσα του πήρε σημασία ο κόσμος, που χτίσθηκε γι’ αυτόν. Και τώρα, ο άνθρωπος δεν παραδέχεται ούτε Θεό, ούτε τάξη στον κόσμο, ούτε σκοπό κανέναν, και θέλει να βυθιστεί στο έρεβος της ανυπαρξίας. Θέλει να βυθιστεί στην ανυπαρξία, αλλά να υπάρχει κιόλας. Αυτό δείχνει τούτη η απελπιστική τέχνη που κάνει, και που την είπανε σωστά «αφηρημένη», γιατί, αληθινά, αφαιρέθηκε από μέσα της κάθε ανθρώπινο στοιχείο. Τα έργα της είναι μηδενιστικά, φανερώνοντας τη διάλυση που έχει πάθει ο εσωτερικός άνθρωπος. Γι’ αυτό είναι φρικτά, επειδή πάντα είναι φριχτή η αρρώστια, και περισσότερο κι από τη σωματική, η πνευματική αρρώστια. Πολλοί λένε πως αυτή η τέχνη αντιπροσωπεύει την αρρώστια της εποχής μας που τη λένε «άγχος». Μα μια εποχή δεν έχει μοναχά αρρώστια, αλλά έχει και υγεία. Γιατί λοιπόν να μην εκφράζει την υγεία, παρά εκφράζει την αρρώστια; Μήπως δεν υπήρχε αρρώστια στον καιρό που ζούσανε οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, οι Ασσύριοι, οι Έλληνες, οι Πέρσες, οι Βυζαντινοί; Γιατί η τέχνη τους δεν εκφράζει την αρρώστια τους, αλλά την πνευματική υγεία τους και τον υψηλό και καθαρό παλμό της ζωής τους; Ανέκαθεν από τη Δύση βγαίνανε τ’ αρρωστιάρικα πνευματικά ρεύματα, που σαλέψανε σιγά-σιγά τα θεμέλια του ανθρώπου και στο τέλος καταντήσανε να εκμηδενίσουνε τη συνείδησή του. Τούτη η παγκόσμια τρέλα φανερώνεται σε όλες τις τέχνες, στη λογοτεχνία, στη μουσική, στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στην οικοδομική, κι άπλωσε τη ζοφερή και τυραννική της εξουσία σ’ όλη την οικουμένη. Η αυθαιρεσία κι η έλλειψη κάθε σεβασμού στον άνθρωπο κυριαρχήσανε σαν παγκόσμια συνθήματα. Η εποχή μας μάς έχει εκφυλίσει, προσφέροντάς μας όλο βολικά πράγματα, όπως πρόσφερε ο Σατανάς το μήλο στους Πρωτόπλαστους: Βολική, πρακτική ζωή, βολική θρησκεία (όπου λένε υπάρχει θρησκεία), βολική τέχνη. Ο κάθε άνθρωπος γίνεται ζωγράφος, γλύπτης, μουσικός, ποιητής! «Εγώ έτσι αισθάνομαι!» σου λέγει. Πήγαινε να ΄βρεις άκρη! Πήγα μια μέρα στην Πανελλήνιο Έκθεση του Ζαππείου. Ο καημένος ο κόσμος κοίταζε καλά-καλά τα κατασκευάσματα που κρεμόντανε στους τοίχους, κι απορούσε ο δυστυχής που δεν μπορούσε να καταλάβει. Πολλοί γυρίζανε και βλέπανε τους διπλανούς τους με απορία, ρωτώντας τους με τα μάτια τι ήτανε μαθές αυτά τα πράγματα, και μοιάζανε σαν θαλασσοπνιγμένοι που ζητάνε βοήθεια. Ο κακόμοιρος ο κόσμος! Που να ξέρει πως πίσω από τις μπογιές, που ΄ναι πασσαλειμμένες με το μυστρί, δεν υπάρχει κανένα νόημα, παρά μονάχα το μηδέν! Η πνευματική αυτή συνωμοσία κατάφερε να τρομοκρατήσει τον κόσμο, ώστε να μην τολμά κανένας να πει πως αυτά που κάνουνε οι οπαδοί της στ’ όνομα της τέχνης καταργούνε τον άνθρωπο. Η τέχνη έγινε μόδα! Ποιος θα αντισταθεί στο παντοδύναμο ρεύμα της; Άνθρωποι χωρίς αληθινή πρωτοτυπία, αγωνίζονται να τραβήξουν την προσοχή με κάποια βαψίματα παράξενα, καμωμένα στην τύχη, δίχως να παριστάνουνε τίποτα. Ενώ η αληθινή πρωτοτυπία δεν φανερώνεται με κατασκευάσματα. Δεν βλέπουνε πως μέσα σε λίγα χρόνια τυποποιηθήκανε τα «έργα» τους; Πολλές φορές βρίσκει κανένας κάποια καλά στοιχεία, προπάντων στους νέους, όπως π.χ. εκφραστικό χρώμα, αλλά χάνονται όπως είναι άσκοπα πράγματα. Η Ευρώπη, ύστερα από την τυραννία του φυσικού φαινομένου στην Τέχνη, που βάσταξε αιώνες από την Ιταλική Αναγέννηση ως τους εμπρεσιονιστές, πετάχτηκε άξαφνα στην άλλη άκρη, στο σημερινό άμορφο κι αναίσθητο νεφέλωμα. Δηλαδή κατάργησε τη ζωγραφική, τη γλυπτική και τις άλλες τέχνες. Ως τα τώρα, ο άνθρωπος που έκανε τέχνη, το έκανε στ’ όνομα της αθανασίας και της νίκης καταπάνω στον χρόνο, με όλο που ήξερε πως το έργο του, αργά-γρήγορα, θα το εξαφανίσει ο καιρός. Σήμερα οι τεχνίτες, που κάνουνε τα μηδενιστικά έργα, εκφράζουνε τον θάνατο και τη φθορά: «Μηδέν ει και εις μηδέν απελεύση»! Γι’ αυτό είναι βουβά και παγωμένα σαν τον θάνατο. Θανατερό φαρμάκι φαρμάκωσε την ανθρωπότητα. Ποιος θα τη γλυτώσει; «Και ήνοιξε το φρέαρ της αβύσσου, και ανέβη καπνός εκ του φρέατος, ως καπνός καμίνου μεγάλης, και εσκοτίσθη ο ήλιος και ο αήρ εκ του καπνού του φρέατος» (Αποκ. θ: 2).