ΕΟΡΤΟΔΡΟΜΙΟΝ

Τροπάριον.

Υπέδειξεν Ουρανός, του Σταυρού το τρόπαιον, τω ευσεβείας κράτορι και Βασιλεί θεόφρονι, εχθρών εν ω δυσμενών, κατεβλήθη φρύαγμα· απάτη ανετράπη δε, και πίστις εφηπλώθη, γης τοις πέρασι θεία. Διο Χριστώ άσωμεν, τω Θεώ ημών, ότι δεδόξασται.

Ερμηνεία.

Αφ΄ ου ο Μελωδός ανέφερεν εις τα ανωτέρω τρία Τροπάρια ιστορίας από την Παλαιάν Διαθήκην, και ταύτας επροσήρμοσεν ευφυέστατα εις την εορτήν της Υψώσεως του Σταυρού· τώρα εν τω τελευταίω τούτω Τροπαρίω φέρει και μίαν νέαν ιστορίαν, αρμόζουσαν εις το Μυστήριον του Σταυρού, και αυτήν βάλλει ως μίαν σφραγίδα και ένα χρυσούν στέφανον και κορωνίδα εις την πρώτην ταύτην ωδήν.
Η ιστορία δε είναι αύτη, όταν ο μέγας Κωνσταντίνος είχε πόλεμον κατά Μαξεντίου του τυράννου, είδεν ομού με τους συν αυτώ, εν τη ώρα του μεσημερίου εις τον Ουρανόν, ένα στύλον φωτός εις σχήμα Σταυρού, εις τον οποίον ήτον γεγραμμένα και τα γράμματα ταύτα «εν τούτω νίκα»: ήτοι εν τη δυνάμει τούτου θέλεις νικήσει. Όθεν ποιήσας σημαίαν: ήτοι φλάμπουρον εις τύπον του φανέντος Σταυρού, και πολεμήσας τον Μαξέντιον πλησίον της Ρώμης επάνω της Βολβίας, ή Μολβίας καλουμένης γέφυρας, ενίκησεν αυτόν και τα αυτού στρατεύματα, όντα εις τον αριθμόν εκατόν εννενήκοντα χιλιάδες. (Όρα τον Μελέτιον σελ. 299 του α΄ τόμου της εκκλησιαστικής ιστορίας). Λέγει λοιπόν ο θεσπέσιος Κοσμάς, ότι ο Ουρανός έδειξεν εις τον μέγαν Κωνσταντίνον, τον ευσεβέστατον αυτοκράτορα και θεόφρονα Βασιλέα, το νικητικόν τρόπαιον και σημείον του Σταυρού. Με την δύναμιν δε του φανέντος εκείνου Σταυρού, η μεν ορμή και υπερηφάνεια των αισθητών και αφιλιώτων εχθρών του Κωνσταντίνου ενικήθη· η δε απάτη της ασεβείας και ειδωλολατρείας, ηφανίσθη από τον Κόσμον· η δε θεία πίστις του Χριστού και ευσέβεια εκ του εναντίου εξαπλώθη εις τα τέσσαρα μέρη της Γης: δηλαδή εις την Ανατολήν, την Δύσιν, εις την Άρκτον, και εις την Μεσημβρίαν. Διο Χριστώ άσωμεν…                                                                                                                                                  

Βλέπε δε, ω αναγνώστα, σοφίαν του ιερού Μελωδού· διότι αυτός κατά τον πτωχόν Πρόδρομον, δεν ευχαριστήθη να δείξη τυπούμενον τον Σταυρόν του Κυρίου εις ένα μόνον, ή δύο στοιχεία, αλλά και εις τα τέσσαρα ομού. Εν μεν γαρ τω Ειρμώ δια του θαύματος της ερυθράς Θαλάσσης έδειξε τον Σταυρόν τυπούμενον εις το στοιχείον του Ύδατος· εν δε τω πρώτω Τροπαρίω, έδειξεν αυτόν τυπούμενον εν τω στοιχείω της Γης και εν τω στοιχείω του Αέρος. Όταν γαρ ο Μωϋσής είχεν απλωμένας τας χείρας εις τύπον Σταυρού, τους μεν πόδας του είχεν εν τη Γη, τας δε χείρας του είχεν εις τον Αέρα. Ομοίως τούτο το ίδιον απέδειξε και εν τω δευτέρω Τροπαρίω, ότε το μεν ξύλον, το εις τύπον ον του ορθίου ξύλου του Σταυρού, ήτον εμπηγμένον εις την Γην, ο δε χαλκούς Όφις ο επ΄ αυτού βαλθείς, ήτον εν τω Αέρι· εν δε τω τρίτω τούτω Τροπαρίω δείχνει τον Σταυρόν τυπούμενον εν τω Ουρανώ, ός τις είναι στοιχείον του Αιθέρος: ήτοι του πυρός και του φωτός. Όθεν δια των τεσσάρων τούτων στοιχείων δείχνει, ότι ο τύπος  του Σταυρού ευρίσκεται εις όλην την Κτίσιν, και είναι συγκρατητικός όλου του Κόσμου· διότι ο Κόσμος όλος είναι θεμελιωμένος επάνω εις τον τύπον του Σταυρού. Σταυροειδώς γαρ ευρίσκονται τα τέσσαρα μέρη του Κόσμου: η Ανατολή, λέγω, η Δύσις, η Άρκτος, και η Μεσημβρία. Δια τούτο και ο Αδάμ ο πρώτος άνθρωπος, ος τις έμελλε να κατοικήση και να γεμώση τον Κόσμον, σταυροειδώς με τέσσαρα στοιχεία ωνομάζετο, τα οποία ήτον δηλωτικά των ανωτέρω τεσσάρων μερών του Κόσμου. Το γαρ Α δηλοί Ανατολήν· το δε Δ δηλοί Δύσιν· το δεύτερον Α δηλοί Άρκτον· το δε Μ δηλοί Μεσημβρίαν. Ούτως ερμήνευσε το όνομα αυτό του Αδάμ μία από τας Προφήτιδας Σιβύλλας. Παρατήρει δε, ότι ο σοφός ούτος Μελωδός δεν επροσήρμωσε τας ιστορίας των ανωτέρω Τροπαρίων του εις τον τύπον μόνον του Σταυρού, αλλά και εις την εορτήν της Υψώσεως του Σταυρού· επειδή αυτήν είχεν υπόθεσιν του παρόντος Κανόνος· διότι και εις τον Ειρμόν, ύψωσις δείχνεται του Σταυρού «εξέτεινε γαρ, φησί, Μωϋσής την χείρα επί την Θάλασσαν» (ιδ΄  κα΄). Και εις το πρώτον και δεύτερον Τροπάριον, ύψωσις του Σταυρού δείχνεται, με την έκτασιν των χειρών του Μωϋσέως και με την εις ύψος θέσιν του χαλκίνου Όφεως· ομοίως και εις το τρίτον, ύψωσις δείχνεται του Σταυρού, με τον εν τω Ουρανώ και εν τη σημαία του Κωνσταντίνου τύπον αυτού. Επειδή δε όλαι αι εν τοις τρισί Τροπαρίοις και τω Ειρμώ ιστορίαι, είναι νικητικαί των εχθρών, δια τούτο και ο ιερός Κοσμάς με τα αυτά επινίκια άσματα εκόσμησε και τα τέσσαρα, ειπών «διο Χριστώ άσωμεν τω Θεώ ημών, ότι δεδόξασται». Ή αληθέστερον ειπείν, ο θείος ούτος Κοσμάς έχει ξεχωριστήν συνήθειαν εις τους περισσοτέρους Κανόνας του, να προσαρμόζη εις όλα τα Τροπάρια της κάθε ωδής, το αυτό τέλος, (ο και Επωδός ονομάζεται) το χαρακτηριστικόν της ωδής εκείνης. Αρμόζει δε το νόημα του Τροπαρίου τούτου και εις εσέ αδελφέ. Διότι καθώς ο τύπος του Σταυρού εδόθη εις τον Βασιλέα Κωνσταντίνον δια να νικά και να καταβάλλη τους αισθητούς εχθρούς· ούτω και εις εσέ εδόθη ο αυτός τύπος του Σταυρού, δια να νικάς και να καταβάλλης τους τρείς νοητούς σου εχθρούς: ήτοι τον Κόσμον, την Σάρκα, και τον κοσμοκράτορα Διάβολον. Πρόσεχε λοιπόν αγαπητέ· και όταν πολεμής τους ανωτέρω εχθρούς σου και νικάς αυτούς, απόδιδε την νίκην όλην εις την δύναμιν του τιμίου Σταυρού, και του εν τω Σταυρώ προσηλωθέντος Χριστού· και βέβαια ο Θεός θέλει κάμη την κατά των εχθρών σου νίκην δυνατωτέραν από την πέτραν· καθώς υπόσχεται δια του Ιεζεκιήλ «κραταιότερον πέτρας δέδωκα το νίκος σου» (Ιεζ. γ: 9). Εάν όμως υπερηφανευθής και την κατά των εχθρών σου νίκην δεν αποδώσης εις την δύναμιν του Σταυρού, αλλά εις την δύναμιν την ιδικήν σου, αλλοίμονον εις εσέ! Ήξευρε γαρ, ότι ο Θεός θέλει πάρη από σε την δύναμίν του· και ούτως έχει μεν να αναχωρήση από εσέ η νίκη· συ δε μέλλεις να ειπής εκείνο το θρηνητικόν λόγιον του Ιερεμίου: «Και είπα· απώλετο νίκός μου» (Θρήν. γ: 18). Δύο λοιπόν πράγματα είναι αναγκαία εις εσέ, αδελφέ μου Χριστιανέ· πρώτον, το να πολεμής ακαταπαύστως και να νικάς τα πάθη και τους εχθρούς σου· διότι εάν νικήσης αυτούς, θέλεις καθίσει και συ με τον Ιησούν Χριστόν εις τον θρόνον της δόξης και βασιλείας του· καθώς αυτός σοι υπόσχεται εν τη ιερά αποκαλύψει, λέγων: «ο νικών, δώσω αυτώ καθίσαι μετ΄ εμού εν τω θρόνω μου, ως καγώ ενίκησα και εκάθισα μετά του Πατρός μου εν τω θρόνω αυτού» (Αποκ. β:26). Εάν δε δεν πολεμής, ούτε νικάς τα πάθη σου, ήξευρε ότι στέφανον δεν έχεις να λάβης παρά Θεού· λέγει γαρ ο Μέγας Βασίλειος «τις καθεύδων Τρόπαιον έστησεν; Ή τις τρυφών και καταυλούμενος κατεκοσμήθη στεφάνοις; Ήτοι ουδείς. Δεύτερον ότι όταν πολεμής και νικάς τα πάθη σου, όλην την αιτίαν της νίκης πρέπει να την αποδίδης εις τον Σταυρόν και εις τον σταυρωθέντα Χριστόν, ως είπομεν ανωτέρω· διότι όλη η νίκη, και μάλιστα η τοιαύτη νοητή και πνευματική, δεν αποκτάται με πλήθος σωματικής δυνάμεως, ουδέ με άρματα αισθητά, καθώς είπον οι Μακκαβαίοι «ουκ εν πλήθει δυνάμεως νίκη» (Μακ. γ:19). Και πάλιν «ουκ έστι δι΄ όπλων η νίκη» (β΄ Μακ. ιε:21). Αλλά αποκτάται δια της πίστεως και δυνάμεως του Σταυρού και του Ιησού Χριστού. «Τις γαρ εστί, φησίν, ο νικών τον Κόσμον, ει μη ο πιστεύων ότι Ιησούς εστίν ο Υιός του Θεού» (α΄ Ιωάν. ε:5). Και πάλιν «αύτη εστίν η νίκη η νικήσασα τον Κόσμον, η πίστις ημών» (Αυτόθι 4). Και δια να είπωμεν ένα καθολικόν αξίωμα, όσοι Χριστιανοί νικούν τα πάθη και τον Διάβολον, δια της δυνάμεως του Σταυρού και του αίματος του Χριστού νικούσιν αυτόν. Όθεν και είρηται εν τη Αποκαλύψει «ότι ενίκησαν αυτόν (τον νοητόν δράκοντα δηλαδή) δια το αίμα του αρνίου» (Απ. ιβ:11). Δια τούτο και μετά την νίκην χρεωστούν οι τοιούτοι να λέγουν ευχαρίστως εκείνα τα λόγια του Δαβίδ προς τον Θεόν: «σοι Κύριε η μεγαλωσύνη, και η δύναμις, και το καύχημα, και η νίκη, και η ισχύς» (α΄ Παρ. κθ: 11).