Ἡ προσφορὰ τῶν Βλαχοφώνων εἰς τὴν Ἐπανάστασιν τοῦ 1821 -- Τοῦ κ. Μιχαὴλ Γ. Τρίτου, Καθηγητοῦ Α.Π.Θ., Πρώην Κοσµήτορος Θεολογικῆς Σχολῆς

Οἱ Βλαχόφωνοι Ἕλληνες, οἱ ὁποῖοι πρωτοστάτησαν σὲ ὅλους τοὺς ἐθνικοὺς ἀγῶνες, δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ ἀπουσιάσουν ἀπὸ τὴν προετοιµασία καὶ διεξαγωγὴ τοῦ µεγάλου ἀγώνα τῆς ἐθνικῆς µας παλιγγενεσίας. Ἡ συµβολή τους στὴ θετικὴ ἔκβαση τῆς ἐπαναστάσεως 1821 ὑπῆρξε πολύπλευρη καὶ πολυδιάστατη. Σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ Βλαχόφωνος Ἑλληνισµὸς ἔδωσε ἐθνικοὺς ἀγωνιστές, διδασκάλους τοῦ Γένους, ἐθνικοὺς εὐεργέτες καὶ νεοµάρτυρες ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας µας, οἱ ὁποῖοι πρόσφεραν τὰ πάντα γιὰ νὰ ἔλθει τὸ "ποθούµενον". Προεπαναστατικά, τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν κλεφταρµατωλῶν ἦσαν Βλαχόφωνοι. Ἀπὸ τὴν ἀντίσταση τῶν Βλαχοφώνων κατὰ τοῦ Τούρκου κατακτητῆ ἀναφέρουµε τὶς ἐπαναστατικὲς πρωτοβουλίες τοῦ Καραµιχάλη στὸν Ὄλυµπο τὸ 1489, τῶν βορειοηπειρωτῶν τὸ 1752 µὲ τὸν Ματθαῖο Παπαγιάννη καὶ τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀχρίδος Ἰωακεὶµ καὶ τὴν ἐξέγερση τοῦ Μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου τοῦ Φιλοσόφου, στὴν ὁποία πῆραν µέρος οἱ βλαχόφωνοι τῆς Πίνδου.

Πρέπει νὰ σηµειωθεῖ ὅτι ὁ Διονύσιος εἶχε ἔλθει σὲ συνεννόηση µὲ τοὺς Ἀνδεγαυοὺς τῆς Σικελίας καὶ τὸν βλαχοζαγορίσιας ἠπειρωτικῆς καταγωγῆς ἡγεµόνα τῶν Παριστρίων ἡγεµονιῶν Μιχαὴλ τὸν Γενναῖο, ὁ ὁποῖος τὸ 1600 εἶχε ξεσηκώσει τὰ Βαλκάνια µὲ τὴ βοήθεια τοῦ Μητροπολίτου Τυρνόβου Διονυσίου. Ἐντυπωσιακὴ ὑπῆρξε ἡ συµµετοχὴ τῶν Βλαχοφώνων στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουµε τὰ ὀνόµατα τῶν Μετσοβιτῶν Φιλικῶν Δηµ. Ἵπατρου, Ἀναστ. Μανάκη, Ἰωάν. Γκαδέλου, Ἀποστ. Χατζῆ, Δηµ. Τζίµα, Ἰωάν. Τσάπου καὶ Δηµ. Ζαµάνη, ὁ ὁποῖος διέθεσε ὁλόκληρη τὴν περιουσία του γιὰ τὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία. Δεκάδες Φιλικοὶ κατάγονταν καὶ ἀπὸ µικρὰ ἀκόµη βλαχοχώρια, ὅπως Συρράκο καὶ Καλαρρύτες. Ἐξίσου ἐνδιαφέρουσα, ἐνεργὸς καὶ µαζικὴ ὑπῆρξε ἡ δράση τους στὴ διάρκεια τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 µὲ τὴν πολύπλευρη προσ - φορὰ τοῦ Ρήγα Φεραίου, τὸ ὁλοκαύτωµα τοῦ Γεωργάκη Ὀλύµπιου, τοῦ Γιάννη Φαρµάκη, τῶν Κασοµούληδων, τοῦ Χριστοδούλου Χατζηπέτρου, τοῦ Θεοδωράκη Γρίβα, τοῦ Ἰωάννη Κωλέττη, τῶν ∆αρβάρηδων καὶ τόσων ἄλλων. Σηµαντικὴ ὑπῆρξε καὶ ἡ προσφορὰ τῶν Παλάσκα καὶ Κωλέττη στὸν ἐκσυγχρονισµὸ τοῦ ἑλληνικοῦ πολεµικοῦ στόλου. ∆ικαιολογηµένα ὁ Edmond de Belle τονίζει ὅτι οἱ Βλαχόφωνοι "ἀρχίζουν τὸν ἀγώνα τῆς ἀνεξαρτησίας. Ἐφεξῆς αὐτοὶ παρέχουν στὴν Ἑλλάδα περίφηµους ἀρχηγούς. Οἱ δὲ πλούσιοι Βλάχοι µὲ τὶς δωρεές τους συµβάλλουν στὴν ἐξάπλωση τῆς Μεγάλης Ἰδέας...". Ἀξιοθαύµαστη ἦταν ἡ ἐπίδοση τῶν Βλαχοφώνων καὶ στὸν τοµέα τῆς παιδείας. Σὲ ὅλα τὰ βλαχόφωνα χωριά λειτούργησαν ὑποδειγµατικὰ σχολεῖα ὅλων τῶν βαθµίδων. Ξεχωριστὴ θέση στὸν τοµέα αὐτὸ κατέχει ἡ ἱστορικὴ, βλαχόφωνη πόλη τῆς Μοσχοπόλεως, ὅπου στοὺς ιζ' καὶ ιη' αἰῶνες λειτούργησαν Ἑλληνικὴ Ἀκαδηµία καὶ Ἑλληνικὸ Τυπογραφεῖο, τὸ δεύτερο στὴν Τουρκοκρατούµενη Ἑλλάδα µετὰ τὴ Σχολὴ τοῦ Γένους στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὰ σχολεῖα τῆς Μοσχοπόλεως δίδαξαν ἀριστεῖς τῶν Ἑλληνικῶν γραµµάτων. Οἱ δάσκαλοι αὐτοὶ δὲν ἦσαν µόνον φιλόσοφοι καὶ λόγιοι. Ἦσαν κυρίως ἀπόστολοι τῆς ἐθνεγερσίας, ποὺ µεταλαµπάδευσαν στοὺς µαθητές τους, πέραν τῶν γραµµατικῶν γνώσεων, τοὺς καηµοὺς καὶ τοὺς πόθους γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἀνάσταση. Ἡ "Νέα Ἀκαδηµία" ἀπέβη ἕνα ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνευµατικὰ κέντρα τοῦ ὑπόδουλου ἑλληνισµοῦ καὶ δίκαια ἀποκλήθηκε "ἄκρος στολισµὸς τῆς πολιτείας, εὐκοσµία τῶν ἠθῶν, τὸ φῶς τῆς Ἐκκλησίας". Διαπρεπεῖς διδάσκαλοι τοῦ Γένους καὶ λόγιοι τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας ἦσαν Βλαχόφωνοι. Ἀντιπροσωπευτικά ἀναφέρουµε τὸν µετσοβίτη Νικόλαο Κύρκου ἤ Τζαρτζούλη καὶ τὸν µοσχοπολίτη Νεκτάριο Τέρπο. Ὁ πρῶτος δὲν ὑπῆρξε µόνον ἀξιόλογος διδάσκαλος, ἀλλὰ καὶ ἕνας πολυγραφότατος συγγραφέας. Τὰ ἔργα του εἶναι ποικίλου περιεχοµένου, ὅπως ἑρµηνευτικά, φιλοσοφικά, µεταφράσεις, λόγοι, ἐπιστολές καὶ διάφορα ἄρθρα, ποὺ ἀναφέρονται στὶς µαθηµατικὲς καὶ φυσικὲς ἐπιστῆµες. Στὴν Ἀθωνιάδα Σχολή, ὅπου δίδαξε γιὰ ἕνα µονάχα χρόνο (1759-1760) φιλοσοφικὰ µαθήµατα, εἶχε ὡς µαθητὴ του τὸν Κοσµᾶ τὸν Αἰτωλό, ὁ ὁποῖος δέχθηκε πλούσια τὴν ἐπίδρασή του, κυρίως σὲ ὅ,τι ἀφοροῦσε τὴν ἐθνικὴ ἀναγέννηση καὶ τὴ Μεγάλη Ἰδέα. Γενικά, ὁ Νικόλαος Τζαρτζούλης ὑπῆρξε κορυφαία µορφὴ τῆς ἑλληνικῆς διανοήσεως, ποὺ πρωτοστάτησε στὴν πνευµατικὴ κίνηση τοῦ ιη' αἰ. Προσφυέστατα ὁµολογεῖται ὅτι "ἡ ἐπιστηµονική του κατάρτισις καὶ ἡ διδασκαλική του δρᾶσις ἀποτελοῦν σταθµὸν εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν προσπαθειῶν πρὸς ἐξύψωσιν τοῦ ὑποδούλου Ἑλληνικοῦ Γένους". Δικαιολογηµένα ὁ Ἰώσηπος Μοισιόδαξ τὸν θεωροῦσε ἰσάξιο τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως καὶ τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη. Ὁ δεύτερος, ὁ Νεκτάριος Τέρπος, ἀνήκει στοὺς λογίους καὶ ἐναρέτους κληρικούς, ποὺ διακρίθηκαν, στὰ µέσα τῆς ιη' ἑκατονταετηρίδος. Μὲ τοὺς ἀγῶνες καὶ τὴ γενικότερη πνευµατική του δραστηριότητα συνέβαλε ἀποφασιστικὰ στὴν ἀνάσχεση τοῦ κύµατος τοῦ ἐξισλαµισµοῦ καὶ στὴν ἀποφυγὴ τοῦ ἐκτουρκισµοῦ στὶς ΒΔ ἀκριτικὲς περιοχὲς τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου. Ὑπῆρξε πρόδροµος καὶ πνευµατικὸς πατέρας τοῦ ἁγίου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ὁ ὁποῖος ἔδρασε στὰ ἴδια µέρη, στὰ ὁποῖα καὶ ἐκεῖνος ἀγωνίστηκε καὶ τοῦ ὁποίου τὸ ἔργο συνέχισε καὶ ὁλοκλήρωσε. Τὸ ἔργο του "Πίστις" γαλούχησε καὶ ἐµψύχωσε τοὺς σκλαβωµένους ραδιάδες. Τὸ πολύτιµο αὐτὸ βιβλίο κυκλοφόρησε σὲ πολλὲς ἐκδόσεις. Ἀπὸ αὐτὲς γνωρίζουµε ἐννέα, ποὺ ἐκδόθηκαν στὸ διάστηµα 1732 µέχρι καὶ τοῦ 1818. Πρέπει νὰ σηµειωθεῖ ὅτι ἡ τελευταία γνωστὴ ἔκδοση ἔγινε στὶς παραµονὲς τῆς ἐθνεγερσίας (1818). Μοναδικὸ φαινόµενο κυκλοφορίας σ̓ ὁλόκληρη τὴ νεοελληνικὴ βιβλιογραφία. Ἄν ἐξαιρέσει κανεὶς τὸ Θούρειο τοῦ Ρήγα, κανένα ἄλλο νεοελληνικό βιβλίο, δὲν εἶχε τόσο µεγάλη καὶ εὐρύτατη κυκλοφορία µὲ τόσες πολλὲς ἐκδόσεις, ὅσες "ἡ Πίστις" τοῦ Νεκταρίου Τέρπου. Ἀναµφίβολα, ὁ Τέρπος ἀνήκει στοὺς µεγάλους ἀγωνιστὲς τῶν χρόνων τῆς σκλαβιᾶς. Ἡ δράση του ὑπῆρξε ἀξιοζήλευτη. Πρόβαλε µὲ πάθος τὴν ὀρθόδοξη πίστη καὶ τὴν ἰδέα τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Τόνωσε τὸ ἐθνικὸ φρόνηµα τῶν καταπτοηµένων ραγιάδων. Καυτηρίασε µὲ σκληρὲς ἐκφράσεις τὶς ἀθρόες ἀλλαξοπιστίες καὶ ποτὲ δὲν συβιβάστηκε µὲ τὸ φαινόµενο τοῦ κρυπτοχριστιανισµοῦ, τὸ ὁποῖο θεωροῦσε νόθο κατάσταση καὶ ἀδυναµία εὐθείας καὶ πεπαρησιασµένης ὁµολογίας τῆς ἀλήθειας. Ὁ ἀνοιχτὸς ἀγώνας του κατὰ τῆς τυραννίας καὶ τοῦ µωαµεθανισµοῦ εἶναι µοναδικὸ φαινόµενο σὲ ὁλόκληρη τὴν Τουρκοκρατία, ἀφοῦ οἱ µετέπειτα ἐθνεγέρτες, ὅπως ὁ Ρήγας, ὁ Κοραῆς καὶ ὁ Ἀνώνυµος Ἕλληνας κρύφτηκαν πίσω ἀπὸ τὴν ἀνωνυµία καὶ χρησιµοποίησαν ψευδώνυµα. Ἀλλὰ καὶ στὸν τοµέα τῆς κοινωνικῆς εὐποιΐας οἱ Βλαχόφωνοι ἦσαν πρωτοπόροι. Βλαχόφωνοι ἦσαν οἱ Μεγάλοι Ἐθνικοὶ Εὐεργέτες Σίνας, Ζάππας, Μπάγκας, Ἀβέρωφ, Τοσίτσας, Στουρνάρας κ.ἄ. Ὅλοι αὐτοὶ τὰ πλούτη ποὺ ἀπέκτησαν στὴν Αὐστρία, Οὑγγαρία, Ρωσία, Αἴγυπτο, Ρουµανία καὶ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ τὰ ἄφησαν στὴν Ἑλλάδα καὶ ὄχι ἐκεῖ, γιὰ νὰ µᾶς κληροδοτήσουν περίλαµπρα µνηµεῖα πολιτισµοῦ, ὅπως τὸ Παναθηναϊκὸ Στάδιο, τὸ Ἐθνικὸ Μετσόβειο Πολυτεχνεῖο, τὴν Ἀκαδηµία Ἀθηνῶν, τὸ Ἐθνικὸ Ἀστεροσκοπεῖο, τὸ Ζάππειο Μέγαρο, τὴ Σχολὴ Εὐελπίδων, τὸ θωρηκτὸ "Ἀβέρωφ" καὶ τόσα ἄλλα. Μὲ τὶς προσφορές τους αὐτὲς οἱ Βλαχόφωνοι Ἐθνικοὶ Εὐεργέτες συνέβαλαν ἀποφασιστικὰ στὴν ἐπιβίωση τοῦ Γένους, στὴν πνευµατική του ἀναγέννηση καὶ τὴν πολιτική του ἀποκατάσταση. Πέραν ἀπὸ τὴν κάλυψη τῶν στοιχειωδῶν ἀναγκῶν ἔδωσαν προτεραιότητα στὴν ἀνάπτυξη τῆς Παιδείας καὶ ἔγιναν οἱ κατεξοχὴν τροφοὶ καὶ στυλοβάτες τοῦ ἑλληνικοῦ διαφωτισµοῦ. Κατὰ τὸν Bérard οἱ Βλαχόφωνοι Ἐθνικοὶ Εὐεργέτες "µὲ τὸ πουγκὶ καὶ µὲ τὸ αἷµα τους ἀγωνίστηκαν καὶ ἔφτιαξαν τὸ νέο ἑλληνικό κράτος καὶ ἔγιναν οἱ µεγαλύτεροι εὐεργέτες τοῦ Γένους". Τέλος, µεγάλο µερίδιο στὴν ἐθνική µας ἀπελευθέρωση ἔχουν καὶ οἱ Βλαχόφωνοι Νεοµάρτυρες, οἱ ὁποῖοι µὲ τὴ µαρτυρικὴ θυσία τῆς ζωῆς τους ἀνέκοψαν τὸ κύµα τοῦ ἐξισλαµισµοῦ καὶ ἀποφεύχθηκε ὁ ἐκτουρκισµός. Οἱ Βλαχόφωνοι Νεοµάρτυρες ἔγιναν σύµβολα ἀντιστάσεως τοῦ λαοῦ, στέργιωσαν τὴν πίστη τῶν ραγιάδων καὶ ἔδωσαν ἐλπίδες καινούργιας ζωῆς. Τὸ πνεῦµα τῆς αὐτοθυσίας τους παραδειγµάτιζε τὸ λαό, τόνωνε τὸ φρόνηµά του καὶ γιγάντωνε τὴν ἐθνική του συνείδηση. Τὸ ἀξιοθαύµαστο παράδειγµά τους ἀπέβη καινούργια πηγὴ πνευµατικῆς ἐνδυναµώσεως τῶν χριστιανῶν στὸν ἀγώνα γιὰ τὴ διατήρηση τῆς θρησκευτικῆς καὶ ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Στὴν κατηγορία αὐτὴ τῶν Νεοµαρτύρων ἀνήκουν ὁ Νικόλαος ἐκ Μετσόβου, ὁ Δηµήτριος ἐκ Σαµαρίνης καὶ ὁ Νικόδηµος ἐξ Ἑλµπασάν. Ὁ νεοµάρτυς Νικόλαος γεννήθηκε στὸ Μέτσοβο τῆς Ἠπείρου. Σὲ νεαρὴ ἡλικία πῆγε στὰ Τρίκαλα, ὅπου ἐργαζόταν σὲ τούρκικο ἀρτοποιεῖο. Ὕστερα ἀπὸ δύο ἀλλεπάλληλες ἀλλαξοπιστίες ἔδωσε τὴν "καλὴν µαρτυρίαν Ἰησοῦ Χριστοῦ" τὴν 17ην Μαΐου 1617 πάνω στὴ φωτιὰ στὴν κεντρικὴ ἀγορὰ τῶν Τρικάλων. Ἡ κάρα του εἶναι ἀποθησαυρισµένη στὴν Ἱερὰ Μονὴ Βαρλαὰµ τῶν Μετεώρων, εὐωδιάζουσα καὶ θαυµατουργοῦσα. Ὁ νεοµάρτυς Δηµήτριος γεννήθηκε στὴ Σαµαρίνα στὰ τέλη τοῦ ιη' αἰ. Σὲ νεαρὴ ἡλικία ἐκάρη µοναχὸς στὴν Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίας Παρασκευῆς τῆς γενέτειράς του. Ὡς µοναχὸς ἀκολούθησε τὸν ὀνοµαστὸ ἀρµατολὸ τῶν Χασίων Παπα-Θύµιο Βλαχάβα, στοὺς ἀγῶνες τοῦ ὁποίου πῆρε ἐνεργὸ µέρος. Περιόδευσε διάφορα µέρη τῆς Ἠπείρου καὶ Θεσσαλίας, ἐµψυχώνοντας τοὺς τροµοκρατηµένους ραγιάδες καὶ εὐαγγελιζόµενος τὸ ζείδωρο µήνυµα τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Καταγγέλθηκε ὡς δηµεγέρτης καὶ γἰ αὐτὸ συνελήφθη µαζὶ µὲ τὸν Βλαχάβα. ∆έσµιος ὁδηγήθηκε µπροστὰ στὸν Ἀλῆ Πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων. Τὴν σύλληψη, ἀνάκριση καὶ ὅλες τὶς φάσεις τοῦ µαρτυρίου του περιγράφει ὁ Pouqueville, ὁ ὁποῖος ἦταν πρόξενος στὰ Ἰωάννινα. Μαρτύρησε µὲ ἐντοιχισµὸ στὰ Ἰωάννινα, τὴν 18ην Αὐγούστου 1808. Ἡ µνήµη του τιµᾶται τὴν 18ην Αὐγούστου. Ὁ νεοµάρτυς Νικόδηµος γεννήθηκε στὸ Ἑλµπασὰν τῆς Ἀλβανίας. Πρώην ἐξωµότης, ἐπανῆλθε στὴ χριστιανικὴ πίστη ἀπὸ τὸν ὅσιο Ἀκάκιο στὸ Ἅγιο Ὄρος, ὅπου εἶχε µεταβεῖ γιὰ νὰ πείσει τὸ γιό του νὰ ἐξισλαµιστεῖ. Μαρτύρησε τὴν 11ην Ἰουλίου 1722 στὸ Μπεράτι µὲ ἀποκεφαλισµό, ἐπειδὴ µετὰ τὴν ἄσκησή του στὸ Ἅγιον Ὄρος κήρυξε µεγαλόφωνα τὸ Χριστὸ στοὺς ὑπόδουλους Ἕλληνες. Ἡ µνήµη του γιορτάζεται τὴν 11ην Ἰουλίου. Ἀπὸ ὅσα ἀντιπροσωπευτικὰ γράφτηκαν, φαίνεται καθαρὰ ἡ µεγάλη συµβολὴ τῶν Βλαχοφώνων Ἑλλήνων στὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τῆς γνήσιας αὐτῆς ἑλληνικῆς πληθυσµιακῆς ὁµάδας, ποὺ πρωτοστάτησε στοὺς ἀγῶνες τοῦ ἔθνους, στὴν κοινωνικὴ εὐποιΐα, στὴν καλλιέργεια τῶν γραµµάτων καὶ τῶν τεχνῶν καὶ γενικὰ σὲ κάθε τοµέα τῆς ἑλληνικῆς ζωῆς.