Παναγία η Χρυσαφίτισσα

Η βυζαντινή πόλη της Μονεμβασιάς, χτισμένη στο φρούριο της χερσονήσου ( 6ος – 7ος αι. ), το "περιώνυμον και υπερνεφελές" κατά τον ιστορικό Φραντζή, είχε περιπετειώδη αλλά και αξιόλογη ιστορία, καθώς μαρτυρούν τα σωζόμενα ερείπια από τα μεσαιωνικά μνημεία τέχνης. 

Η κάτω πόλη, χτισμένη στα κράσπεδα του βράχου, είχε κι αυτή αξιόλογη ιστορία, όπως μαρτυρούν τα παχειά τείχη, τα ποικίλα οικοδομήματα και οι πολλές εκκλησίες. 
Ιδιαίτερα αξιόλογη από αυτές είναι η Παναγία η Χρυσαφίτισσα, χτισμένη τον 17ο αι. στη θέση άλλου, παλιότερου ναού, της Παναγίας της Οδηγήτριας. Μέσα εκεί είναι τοποθετημένη η ομώνυμη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, έργο πιθανώς του 15ου- 16ου αιώνος. 
Σύμφωνα με την παράδοση, βρισκόταν αρχικά στο χωριό Χρύσαφα της Λακωνίας. Στη Μονεμβασιά έφθασε μόνη Tης με τρόπο θαυμαστό, στο σημείο που ιδρύθηκε αργότερα ο ναός και το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσαφίτισσας. 

Την εικόνα ανακάλυψε εκεί μια ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία ειδοποίησε τον επίσκοπο. Συγκεντρώθηκαν τότε όλοι οι χριστιανοί, την παρέλαβαν και τη λιτάνευσαν μέχρι τον μητροπολιτικό ναό, όπου και την τοποθέτησαν. 
Την ίδια νύχτα η εικόνα εξαφανίστηκε. Επέστρεψε πάλι θαυματουργικά στον τόπο της ευρέσεως. Ύστερα από αυτό, οι κάτοικοι, ικανοποιώντας τη θέλησή της Θεοτόκου, έχτισαν εκεί ναό και τοποθέτησαν μέσα σε αυτόν την εικόνα Tης. 
Κάτω από τον ναό αναβλύζει πηγή, η μοναδική στη Μονεμβασιά, που το θαυματουργό νερό της συντελεί στην απόκτηση τέκνων και μάλιστα αγοριών. 
Στο μεταξύ έμαθαν οι Χρυσαφίτες ότι η εικόνα βρίσκεται στη Μονεμβασιά. Πήγαν λοιπόν και τη ζήτησαν από τον επίσκοπο και τους άρχοντες. Οι τελευταίοι αρνήθηκαν να την παραδώσουν, οπότε οι Χρυσαφίτες κατέφυγαν στο δικαστήριο διεκδικώντας την εικόνα τους. 
Κέρδισαν τη δίκη και επέστρεψαν ικανοποιημένοι στα Χρύσαφα, μεταφέροντας και την εικόνα της Παναγίας. Εκείνη όμως δεν έμεινε ικανοποιημένη από τη μεταφορά Tης στη Λακωνία. Για αυτό επέστρεψε και πάλι στη Μονεμβασιά, στον νεόδμητο ναό Tης, όπου επιτελούσε καθημερινά εξαίσια θαύματα. Αργότερα μάλιστα ιδρύθηκε εκεί και γυναικείο μοναστήρι.