Το ασυνείδητο αφετηρία της πνευματικής ζωής -- του αειμνήστου Ιωάννου Κορναράκη Καθηγητού Παν. Αθηνών

Η πιο ουσιαστική συμβολή της ψυχολογίας στην κατανόηση της πνευματικής ζωής και μάλιστα της ευαγγελικής πνευματικότητος, είναι ασφαλώς η προβολή εκ μέρους της, τής αποφασιστικής σημασίας, στην εξέλιξη της ζωής αυτής, της ασυνειδήτου ψυχικής περιοχής.

 Το ασυνείδητο προβάλλεται από την ψυχολογία του βάθους σαν η βασική πνευματική λειτουργία της προσωπικότητος. Κατά την άποψη της ψυχολογίας αυτής, η συμπεριφορά του ανθρώπου, ο τρόπος της προσαρμογής του στη ζωή, οι βασικές αλλά και δευτερεύουσες αντιδράσεις του στις εμπειρίες και στα γεγονότα της ζωής, εξαρτώνται συνήθως άμεσα από το περιεχόμενο και τη λειτουργία του ασυνειδήτου.

Η άποψη αυτή της ψυχολογίας είναι πράγματι μια επαναστατική ανακάλυψη και μια υπογράμμιση που ανατρέπει τα κριτήρια της αυθεντικότητας της πνευματικής ζωής, που περιορίζονται στην επιφάνεια μόνο της ζωής αυτής. Γιατί είναι φανερό, ότι, αν η αφετηρία της πνευματικής ζωής ευρίσκεται σε μια περιοχή της προσωπικότητας που δεν γνωρίζουμε (αφού είναι ασυνείδητη), τότε πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το γνήσιο περιεχόμενο της ζωής αυτής; Το ερώτημα αυτό έχει μεγάλη σημασία, γιατί το ασυνείδητο βάθος της προσωπικότητας δεν φιλοξενεί θετικά μόνον ψυχικά περιεχόμενα και δεν γέννα μόνον άγιες και ιερές προθέσεις και επιθυμίες.

Αντίθετα, η ψυχολογία, στην πρώτη φάση της προβολής της σημασίας του ασυνειδήτου, υπογράμμισε τον αρνητικό χαρακτήρα της λειτουργίας του ασυνειδήτου. Αυτή την εντύπωση μας έδωσε τουλάχιστον και μας δίνει μέχρι σήμερα η φροϋδική θεωρία.[…]

***

Η εικόνα αυτή των δύο περιοχών της προσωπικότητος προβάλλει τον αρνητικό χαρακτήρα της λειτουργίας του ασυνειδήτου, επειδή, όπως είναι ευνόητο, η ποιότητα αυτή του ασυνειδήτου δημιουργεί τα προβλήματα της προσωπικότητος που κατ’ ανάγκην γίνονται αντικείμενο της ψυχολογίας του Βάθους. Έτσι πράγματι η ψυχολογία αυτή στο σύνολό της εννοείται συνήθως σαν μια έντονη υπογράμμιση του αρνητικού ρόλου του ασυνειδήτου.

Αλλά η άποψη του αρνητικού ρόλου του ασυνειδήτου και μάλιστα η ανακάλυψη του ρόλου αυτού δεν είναι άγνωστα στοιχεία της ζωής της προσωπικότητας μέσα στο χώρο της πνευματικής ζωής της Εκκλησίας μας. Πρέπει μάλιστα να υπογραμμιστεί έδώ, ότι ο ευρωπαϊκός κόσμος συνειδητοποίησε πολύ καθυστερημένα την ύπαρξη του ασυνειδήτου. Χρειάστηκαν οι εργασίες του Freud και των άλλων εισηγητών της ψυχολογίας του Βάθους (του Jung και του Αdler) για να συνειδητοποιήσει πλήρως ο ευρωπαϊκός κόσμος τον αρνητικό ρόλο του ασυνειδήτου.

Αλλά στην ορθόδοξη Ανατολή η λειτουργία του ασυνειδήτου και του αρνητικού του ρόλου ήσαν γνωστά από τότε που ο ασκητισμός της ερήμου άρχισε να ιστορεί τη δομή και το περιεχόμενο της προσωπικότητας του ανθρώπου με τη βοήθεια της αδέκαστης ενδοσκοπήσεως και μιας απροκατάληπτης αυτογνωσίας. Έτσι πολλούς αιώνες πριν πληροφορηθεί ο ευρωπαίος από την ψυχολογία του Βάθους την αποφασιστική σημασία της δραστηριότητας του ασυνειδήτου, στην περιοχή του ασκητισμού της Ανατολής, τα προβλήματα της αρνητικής λειτουργίας του ασυνειδήτου ήσαν καθημερινά θέματα της πνευματικής ζωής.

***

Ο Άγιος Κασσιανός ο Ρωμαίος, για να αναφέρουμε ένα από τα πολλά παραδείγματα, που έζησε, τον 5ο μ,Χ. αιώνα και περιήλθε τα μοναστήρια της Αιγύπτου, της Θηβαΐδος και του Όρους της Νιτρίας, της Καππαδοκίας, της Μ. Ασίας και του Πόντου, διασώζει διάλογους και εμπειρίες της ζωής της χριστιανικής ασκήσεως που υπογραμμίζουν τη δράση του ασυνειδήτου κατά την ανάπτυξη και πρόοδο της πνευματικής ζωής. Συμφωνά λοιπόν με τις πληροφορίες που μας διασώζει ο Άγιος Κασσιανός ο Ρωμαίος σε μια επιστολή του «Προς Λεόντιον Ηγούμενον», οι μοναχοί της Ανατολής, στις προσπάθειες της ατομικής ενδοσκοπήσεως και αυτογνωσίας, είχαν ως κύριο στόχο τη μελέτη και επομένως την εξουδετέρωση του ασυνειδήτου.

Μια φορά, γράφει ο Άγιος Κασσιανός, άκουσε το μοναχό Γερμανό να ερωτά τον έμπειρο πνευματικό Αββά Μωυσή: Για πες μας, άγιε πατέρα, πώς συμβαίνει πολλές φορές, χωρίς εμείς να το θέλουμε, να μας έρχονται στο νου διάφορες σκέψεις και να μας ενοχλούν πονηροί λογισμοί; Και πώς συμβαίνει, ενώ εμείς δεν γνωρίζουμε ακριβώς τί γίνεται μέσα μας, να μας κλέπτουν οι λογισμοί αυτοί, αφού εισέρχονται με τέτοιο λεπτό τρόπο ώστε όχι μόνο να μην μπορούμε να τους εμποδίσουμε να έλθουν, αλλά να συναντούμε και πολλή δυσκολία στην προσπάθειά μας να τους γνωρίσουμε καλά; Και πες μας ακόμη, άγιε πατέρα, είναι άραγε δυνατόν να ελευθερωθεί η διάνοια τελείως από αυτούς τους κακούς κλέπτες και να μην ενοχλείται πλέον από αυτούς;

Και ο πραγματικά έμπειρος Αββάς Μωυσής απήντησε ως εξής, δείχνοντας μια τέλεια γνώση της λειτουργίας του ασυνειδήτου:

-Είναι αδύνατον να μην ενοχλείται η διάνοια από αθέλητες σκέψεις και επιθυμίες. Αλλά το να δέχεται κανείς αυτές τις σκέψεις και τις επιθυμίες και να τις μελέτα ή να τις απορρίπτει είναι δυνατόν σ’ αυτόν που είναι εξοικειωμένος με το έργο αυτό. Γιατί όπως ακριβώς το να έλθουν οι σκέψεις αυτές δεν εξαρτάται από εμάς, έτσι και η απόρριψή τους είναι έργο μόνο δικό μας.

Η πνευματική αυτή στιχομυθία, αλλά και ένα αμέτρητο πλήθος παρόμοιων διαλόγων και περιστατικών μέσα στη ζωή της ασκητικής ερήμου, δείχνουν καθαρά την εξοικείωση του ασκητού με τη λειτουργία του ασυνειδήτου και μάλιστα με τον αρνητικό του ρόλο. Η πνευματική ζωή του ασκητού δεν αρχίζει από την επιφάνεια αλλά από το βάθος. Οι πρώτες εμπειρίες του, σχετικά με το βάθος της ζωής του πνεύματος, αλλά και οι κατοπινές, είναι εμπειρίες που ανήκουν στην περιοχή της ασυνειδήτου όψεως της προσωπικότητος. Ο διάλογος του ασκητού με την εσωτερικότητά του είναι πρώτα-πρώτα διάλογος με τον αρνητικό ρόλο του ασυνειδήτου. Έτσι η ασκητική αυτή πραγματικότης μας βεβαιώνει πειστικά ότι το ασυνείδητο, σαν ψυχικό περιεχόμενο αλλά και σαν ψυχική λειτουργία, είναι πράγματι η αφετηρία της πνευματικής ζωής.

Εξάλλου όμως η μακραίωνη αυτή εμπειρία της αυτογνωσίας της ασκητικής παραδόσεως έχει σήμερα έναν αξιόπιστο μάρτυρα: την ψυχολογία του Βάθους. Γι’ αυτό άλλωστε το βάθος της ψυχολογίας του Βάθους έχει ένα χαρακτήρα ασκητικό, δηλ. αφυπνιστικό. Έτσι η Ψυχολογία του Βάθους και η ασκητική πνευματικότητα συναντώνται αναπόφευκτα στην εμπειρία του αρνητικού ρόλου του ασυνειδήτου. Μόνο που κάθε μια από τις πνευματικές αυτές δράσεις εκτιμά διαφορετικά τις αξιολογικές προεκτάσεις του ρόλου αυτού. Το γεγονός αυτό δικαιολογεί πλήρως μια βαθύτερη διερεύνηση των σχέσεων της ψυχολογίας με την ασκητική πνευματικότητα.

πηγή: Ι.Κ.Κορναράκη, «Ψυχολογία και πνευματική ζωή», σ.13-18, εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη