Γνωριμία μὲ τὸ ἀληθινὸν Ἰσλάμ Ἑβραϊκὸς Γνωστικισμὸς καὶ Κοράνι -- Τοῦ κ. Διοδώρου Ράμμου

Ἡ θρησκεία τοῦ Ἰσλὰμ θεωρεῖται ὡς μία ἀπὸ τὶς τρεῖς βασικὲς μονοθεϊστικὲς θρησκευτικὲς ὁμάδες τοῦ κόσμου, πλάι στὸν Ἰουδαϊσμὸ καὶ τὸν Χριστιανισμό. Ἐπίσης, κατατάσσεται στὶς λεγόμενες ἀβρααμικὲς θρησκεῖες (Abrahamic Religions), ποὺ ὑποτίθεται ὅτι σχετίζονται μὲ τὴν Ἁγία Γραφή.

Δυστυχῶς, ἐλάχιστοι ἔχουν τὴν γνώση (ἢ τὸ θάρρος) νὰ ὁμολογήσουν τὴν ἀλήθεια, ὅτι τὸ Ἰσλὰμ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν Ἰουδαϊσμὸ ἢ μὲ τὸν Χριστιανισμό, ἀλλὰ μὲ τὸν Ἑβραϊκὸ Γνωστικισμὸ (φιλοσοφικὸ σατανισμὸ) καί, πιὸ συγκεκριμένα, μὲ τὸν λεγόμενο μονιστικὸ ἢ μονοθεϊστικὸ Γνωστικισμό.

Τὸ παρακλάδι τοῦ Γνωστικισμοῦ, ποὺ ἀποτελεῖ πρόδρομο τοῦ Ἰσλάμ, ἦταν οἱ λεγόμενοι Ἐβιονίτες (ἢ Ἐβιωναῖοι), ποὺ ἐξαπλώθηκαν στὴν περιοχὴ τῆς Μεσοποταμίας ἤδη ἀπὸ τὸν 2ο αἰ.μ.Χ. Οἱ Ἐβιονίτες πίστευαν ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἦταν ἕνας ἅγιος ἄνθρωπος, ὅπως ὁ Μωυσῆς, ποὺ ἔγινε προφήτης τοῦ θεοῦ κατὰ τὴν βάπτισή του στὸν Ἰορδάνη, ὅπου τὸν υἱοθέτησε ὁ θεός. Αὐτὴ ἡ θεωρία ὀνομάζεται υἱοθετισμὸς (adoptionism).

Οἱ περισσότεροι Ἐβιονίτες ἀρνοῦνταν τὴν ἐκ παρθένου γέννηση τοῦ Ἰησοῦ καὶ θεωροῦσαν τὸν Ἰησοῦ φυσικὸ γιὸ τοῦ Ἰωσήφ, ἐνῷ ὑπῆρχαν λίγοι ποὺ πίστευαν ὅτι ἡ Μαρία ἦταν Παρθένος.

Ἡ ὁμάδα τῶν Ἐβιονιτῶν διαιρέθηκε σταδιακὰ σὲ ἄλλες ὑποομάδες, ὅπως οἱ Ἐλκεσαΐτες. Ἀρχη­γὸς τῶν Ἐλκεσαϊτῶν ἦταν κάποιος Πέρσης ψευδοπροφήτης, ὁ Ἐλκεσαῖος (Elchasai), ποὺ ἰσχυριζόταν ὅτι τοῦ φανερώθηκε ἕνας ἄγγελος καὶ τοῦ πρόσφερε ἕνα βιβλίο ἀπὸ τὸν οὐρανό, ποὺ θὰ ἔφερνε τὴν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων.

Οἱ Ἐλκεσαΐτες ἔπλασαν τὸ  δό­γμα τῶν διαδοχικῶν προφητῶν, δηλαδὴ ἔλεγαν ὅτι ὁ θεὸς κατὰ καιροὺς στέλνει στοὺς ἀνθρώπους προφῆτες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ὁ τελευταῖος εἶναι καὶ ὁ καλύτερος. Αὐτὸ ἀκριβῶς ἰσχυρίστηκε ὁ Ἐλκεσαῖος γιὰ τὸν ἑαυτό του καὶ ὅλοι οἱ ἑπόμενοι ψευδοπροφῆτες, ποὺ χρησιμοποίησαν αὐτὸ τὸ δόγμα τῶν διαδοχικῶν προφητῶν.

Ἀπὸ γονεῖς Ἐλκεσαΐτες γεννήθηκε ἄλλος ἕνας ψευδοπροφήτης, ὁ Πέρσης Μάνης (Mani), ἔζησε τὴν ἴδια ἐποχὴ μὲ τὸν νεοπλατωνικὸ Πλωτῖνο (3ος αἰ. μ.Χ.), καὶ ἵδρυσε τὴν θρησκεία τοῦ μανιχαϊσμοῦ.  Σὲ νεαρὴ ἡλικία ταξίδεψε πρὸς τὴν Ἰνδία, ὅπου μελέτησε τὸν βουδισμό, καὶ τελικὰ ἔφτιαξε τὴν δική του θρησκεία, ποὺ ἐξαπλώθηκε εὐρύτατα, ἀπὸ τὴν Ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία ὥς τὴν Κίνα.

Ὁ Μάνης, μιμούμενος τὸν Ἐλκεσαῖο, ἰσχυριζόταν ὅτι τοῦ εἶχε ἐμφανιστεῖ ἕνας ἄγγελος καὶ τοῦ ἀποκάλυψε τὴν οὐράνια ἀλήθεια. Ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὶς ἰδέες τῶν Ἐλκεσαϊτῶν, διατύπωσε τὴν θεωρία τῶν διαδοχικῶν προφητῶν, δηλαδὴ ὅτι ὁ θεὸς ἔστελνε στὸν κόσμο διάφορους προφῆτες, ὁ τελευταῖος τῶν ὁποίων (καὶ καλύτερος) ἦταν ὁ ἴδιος ὁ Μάνης. Προφῆτες τοῦ θεοῦ θεωροῦσε ἐπίσης τὸν Ζωροάστρη, τὸν Βούδα καὶ τὸν Ἰησοῦ, ἀλλὰ ἔλεγε ὅτι τὸ ἔργο τους ἦταν ἡμιτελὲς καὶ ὅτι οἱ ὀπαδοὶ τους ἀλλοίωσαν τὴν ἀποκάλυψη τοῦ θεοῦ.

Στὸν δρόμο, ποὺ χάραξαν οἱ διάφοροι ψευδοπροφῆτες τῆς Ἀνατολῆς, βάδισε καὶ ὁ ἱδρυτὴς τοῦ Ἰσλαμισμοῦ, ὁ Μωάμεθ (571-632). Ὁ Μωάμεθ ἦταν Ἄραβας ἔμπορος, ποὺ ἰσχυριζόταν ὅτι τοῦ ἐμφανίστηκε ὁ ἀρχάγγελος Γαβριὴλ (Jibril) καὶ τοῦ ἀποκάλυψε τὴν ἀλήθεια τοῦ θεοῦ (Ἀλλὰχ στὰ ἀραβικά). Οὐσιαστικὰ ἐπανέλαβε ὅσα ἰσχυριζόταν ὁ Ἐλκεσαῖος καὶ ὁ Μάνης, ποὺ ἐπίσης εἶχαν δεχτεῖ οὐράνιες ἐπισκέψεις καὶ ἀποκαλύψεις!

Ἡ πιὸ πιθανὴ ἐξήγηση εἶναι ὅτι καὶ οἱ τρεῖς ἔπεσαν θύματα δαιμόνων, ποὺ προφανῶς τοὺς ἐμφανίστηκαν σὰν ἄγγελοι φωτός. Ὁ ὑπερήφανος ἄνθρωπος εὔκολα μπορεῖ νὰ πέσει σὲ παγίδα τοῦ Ἑωσφόρου καὶ νὰ πλανηθεῖ, ἀπὸ μία ὑπερφυσικὴ ἐμπειρία, πίσω ἀπὸ τὴν ὁποία κρύβονται δαιμόνια.

Κάτι τέτοιο συνέβη καὶ στὸν Μωάμεθ καὶ ἀποφάσισε νὰ ἀφήσει τὰ καραβάνια καὶ τὸ ἐμπόριο καὶ νὰ γίνει κήρυκας μιᾶς νέας θρησκείας, τοῦ Ἰσλάμ. Ὁ Μωάμεθ συναναστρεφόταν μὲ ἀρκετοὺς Γνωστικούς τῆς Μέσης Ἀνατολῆς, ἀπὸ τοὺς ὁποίους γνώρισε τὶς γνωστικὲς μυθικὲς παραδόσεις. Καθὼς ἦταν βυθισμένος στὴν πλάνη, θεωροῦσε ὡς σωστοὺς Χριστιανοὺς τοὺς Γνωστικοὺς καὶ τοὺς ἀληθινοὺς Χριστιανοὺς τοὺς θεωροῦσε πλανημένους!

Ὡς ἐκ τούτου, ἡ γνώση του γιὰ τὸν Ἰουδαϊσμό, τὸν Χριστιανισμὸ καὶ τὴν Ἁγία Γραφὴ ἦταν ἀλλοιωμένη. Στὴν πραγματικότητα, δὲν γνώρισε ποτὲ τὸ ἀληθινὸ περιεχόμενο τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλὰ ἤξερε μόνο ὅσα τοῦ δίδαξαν οἱ Γνωστικοί. Γνωστικός, καὶ μάλιστα Ἐβιονίτης, φαίνεται ὅτι ἦταν ὁ Βαράκα (Waraqah ibn Nawfal), συγγενής τῆς πρώτης γυναίκας τοῦ Μωάμεθ, ποὺ ἦταν κάτι σὰν πνευματικὸς πατέρας γιὰ τὸν Μωάμεθ.

Καθὼς  οἱ Ἐβιονίτες ἀνῆκαν στοὺς μονοθεϊστὲς Γνωστικούς, ὁ Μωάμεθ ἀντίστοιχα υἱοθέτησε τὸν αὐστηρὸ μονοθεϊσμὸ καὶ ὄχι τὸν δυαλισμὸ τοῦ ὑπόλοιπου Γνωστικισμοῦ. Ἡ πρωτοτυπία τοῦ Μωάμεθ ἦταν ὅτι ἕνωσε τὸν καλὸ μὲ τὸν κακὸ θεό, δηλαδὴ ἀπέδωσε στὸν Ἀλλὰχ στοιχεῖα τοῦ ἀληθινοῦ καλοῦ Θεοῦ (δίκαιος, παντοδύναμος, φιλεύσπλαγχνος) καὶ τοῦ Διαβόλου (δίψα γιὰ αἱματοχυσίες).

Ἀξίζει νὰ δοῦμε κάποιες ἀπὸ τὶς ποικίλες ὁμοιότητες ἀνάμεσα στὸν Γνωστικισμὸ καὶ τὸ Κοράνι, τὸ ἱερὸ βιβλίο τοῦ Ἰσλάμ, ποὺ ἔγραψε ὁ Μωάμεθ. Βασικὴ ἀντίληψη εἶναι ὅτι ὁ Ἀλλὰχ στέλνει κατὰ καιροὺς διάφορους προφῆτες στοὺς ἀνθρώπους, γιὰ νὰ τοὺς ἀποκαλύψει τὴν ἀλήθεια. Ἀλλά, ἰδίως οἱ Ἑβραῖοι καὶ οἱ Χριστιανοί, ἀλλοίωσαν καὶ διαστρέβλωσαν τὴν ἀποκάλυψη τοῦ θεοῦ. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Ἀλλὰχ ἔστειλε τὸν Μωάμεθ, ὡς τελευταῖο καὶ κορυφαῖο προφήτη, γιὰ νὰ μεταδώσει ξανὰ τὴν ἀλήθεια στοὺς ἀνθρώπους.

Ὡς προφῆτες τοῦ Ἀλλὰχ θεωρεῖ ἀρκετὰ βιβλικὰ πρόσωπα, ὅπως τὸν Ἐνὼχ (Idris), τὸν Νῶε (Nuh), τὸν Ἰακὼβ (Yaqub), τὸν Ἰωσὴφ (Yusuf), τὸν Μωυσῆ (Musa), τὸν Ἀβραὰμ (Ibrahim), τὸν Δαβὶδ (Daud), τὸν Σολομώντα (Sulayman),  τὸν Ἰωάννη τὸν Βαπτιστὴ (Yahua) καὶ τὸν Ἰησοῦ (Isa).

 Ὁ Ἰησοῦς στὸ Κοράνι εἶναι ὁ ψεύτικος Ἰησοῦς τῶν Γνωστικῶν. Ἀπὸ τὸ γνωστικὸ εὐαγγέλιο τοῦ Θωμᾶ προῆλθε ὁ μῦθος ὅτι ὁ Ἰησοῦς, στὴν παιδική του ἡλικία, ἔπλαθε πτηνὰ μὲ πηλό, τὰ φυσοῦσε καὶ αὐτὰ ζωντάνευαν, κάτι ποὺ ἐπαναλαμβάνεται στὸ Κοράνι (Σούρα 3,49 καὶ 5,10).

Μὲ βάση τὸ Κοράνι (Σούρα 4,157) οἱ Ἑβραῖοι νόμιζαν ὅτι σταύρωσαν  τὸν Χριστό, ἀλλὰ  στὴν  πρα­γματικότητα τὴν ὥρα τῆς σταύρωσης ὁ ἀληθινὸς Χριστὸς ἔφυγε ἀπὸ τοὺς Ἑβραίους, οἱ ὁποῖοι σταύρωσαν ἕνα ἄνθρωπο ποὺ ἔμοιαζε μὲ τὸν Ἰησοῦ. Αὐτὴ ἡ μυθικὴ παράδοση προέρχεται ἀπὸ τὸ γνωστικὸ κείμενο «Ἀποκάλυψη τοῦ Πέτρου».

Ἀκόμη μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον ἔχει τὸ πῶς ἀντιλαμβάνεται τὸ Ἰσλὰμ τὸν Διάβολο (Iblis). Ὅπως εἴδαμε, ὁ Γνωστικισμὸς παλεύει νὰ πείσει τοὺς ἀνθρώπους ὅτι ὁ Σατανᾶς δὲν εἶναι κακὸς ἤ, τουλάχιστον, δὲν εἶναι τόσο κακός, ὅσο τὸν παρουσιάζει ἡ Ἁγία Γραφή. Τὸ ἴδιο κάνει καὶ τὸ Κοράνι, ποὺ ἀναφέρει ὅτι ὁ Διάβολος δὲν εἶναι ὁ ἐχθρός τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ μόνο τοῦ ἀνθρώπου (Σούρα 7) καὶ ὅτι τὸ ἁμάρτημα τοῦ Διαβόλου εἶναι ὅτι ἀρνήθηκε νὰ προσ­κυνήσει τὸν Ἀδάμ. Αὐτό, ἀντίστοιχα, προέρχεται ἀπὸ τὸ γνωστικὸ εὐαγγέλιο τοῦ Βαρθολομαίου.

Ἄλλα γνωστικὰ καὶ ἀπόκρυφα κείμενα ποὺ ἐπηρέασαν τὸν Μωάμεθ ἦταν τὸ βιβλίο τῶν Ἰωβηλαίων (Book of Jubilees) καὶ τὰ βιβλία τοῦ Ἐνὼχ (Books of Enoch). Οἱ ἐρευνητὲς θεωροῦν ὅτι ὁ Μωάμεθ δὲν εἶχε διαβάσει κανένα ἀπὸ αὐτὰ τὰ βιβλία, ἀλλὰ τὰ γνώριζε ἀπὸ τὶς προφορικὲς διηγήσεις τῶν γνωστικῶν φίλων του.

Ὁ Μωάμεθ ἄρχισε νὰ κηρύττει τὴν διδασκαλία του τὸ 610 μ.Χ., τὴν ἐποχὴ ποὺ μαινόταν ὁ φοβερὸς πόλεμος τῶν Περσῶν (Σασσανιδῶν) ἐνάντια στοὺς Ἕλληνες (Βυζαντινούς). Τὸ ἀρχικὰ εἰρηνικό του κήρυγμα ὄχι μόνο δὲν βρῆκε ἀπήχηση στοὺς κατοίκους τῆς Μέκκας, ἀλλὰ προκάλεσε ἀντιδράσεις, γι’ αὐτὸ βρῆκε καταφύγιο στὴν Μεδίνα (Yathrib). Ἐκεῖ προσπάθησε νὰ κάνει μουσουλμάνους τοὺς Ἑβραίους τῆς πόλης, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ ἀντέδρασαν.

Τότε ὁ Μωάμεθ προχώρησε σὲ μία πρωτοποριακὴ ἐνέργεια, ποὺ κανένας ἱδρυτὴς θρησκείας δὲν εἶχε κάνει ὥς τότε: ἀποφάσισε νὰ χρησιμοποιήσει τὸν πόλεμο, γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει τοὺς ἀντιπάλους του στὴν Μέκκα. Μὲ ἀλλεπάλληλες μάχες νίκησε καὶ τελικὰ ἔγινε ἐκτὸς ἀπὸ θρησκευτικὸς ἀρχηγὸς καὶ στρατιωτικὸς ἡγέτης τῶν ἀραβικῶν φυλῶν. Ἀπὸ τότε, ὁ πόλεμος ἔγινε τὸ βασικὸ μέσο, ποὺ ἐξασφάλισε στοὺς μουσουλμάνους τὴν ἐπιτυχία.

Τὸ Ἰσλὰμ θεωρητικὰ πρέπει νὰ διαδοθεῖ μὲ εἰρηνικὸ τρόπο, μὲ ἱεραποστολή. Ἀλλὰ ἐφόσον οἱ ἄνθρωποι τὸ ἀρνοῦνται, τότε οἱ μουσουλμάνοι πρέπει νὰ πολεμήσουν τοὺς ἀπίστους, ὥστε νὰ κυριαρχήσει ἡ πίστη τοῦ Ἀλλὰχ σὲ ὅλο τὸν κόσμο. Ἐξαίρεση γίνεται στοὺς λαοὺς ποὺ ὑποτάσσονται στοὺς μουσουλμάνους. Μποροῦν νὰ διατηρήσουν τὴν πίστη τους, ἀρκεῖ νὰ γίνουν σκλάβοι τῶν μουσουλμάνων καὶ νὰ πληρώνουν βαρύτατους φόρους. Συνεπῶς, γιὰ τὸ Κοράνι δὲν ὑπάρχει ἐλευθερία. Ἢ θὰ τὸ προσκυνήσουν οἱ ἄνθρωποι ἢ θὰ γίνουν δοῦλοι του.

Ἀπὸ τὴν μία τὸ Κοράνι ἀπαγορεύει τὴν κλοπή, τὴν ἀδικία πρὸς χῆρες καὶ ὀρφανά, ἐπιβάλλει ἐλεημοσύνη (ζακάτ). Ἀπὸ τὴν ἄλλη ἐπιβάλλει τὴν ἀνισότητα (ἀνάμεσα σὲ μουσουλμάνους καὶ μὴ μουσουλμάνους), τὴν καταπίεση τῆς γυναίκας, τὴν πολυγαμία, τὴν δουλεία. Ἐπίσης, σὲ περίπτωση ποὺ κάποιος μουσουλμάνος ἀλλάξει θρησκεία, πρέπει οἱ ἴδιοι οἱ συγγενεῖς του νὰ τὸν σκοτώσουν! Ὁ Ἀλλὰχ εἶναι θεὸς καὶ διάβολος μαζί, καλὸς καὶ κακός, εἶναι οἱ δύο θεοὶ τοῦ Γνωστικισμοῦ σὲ ἕνα!

Ὁ Μωάμεθ, μὲ τὴν σειρά του, ἦταν ἕνας ἐντελῶς ἀντιφατικὸς ἄνθρωπος. Ἀπὸ τὴν μία ἐμφανίζεται ὡς ἀσκητικός, λιτοδίαιτος, πρᾶος καὶ μεγαλόψυχος, ἀπὸ τὴν ἄλλη καθιερώνει τὴν βία καὶ τὶς αἱματοχυσίες (γιὰ νὰ ἐξαπλωθεῖ ἡ θρησκεία του) ἢ νυμφεύεται συνολικὰ 13 γυναῖκες, μὲ τελευταία ἕνα κοριτσάκι 9 ἐτῶν, τὴν Ἀϊσὰ (Aisha), ἐνῷ ὁ Μωάμεθ ἦταν 53!

Μέσα στὸ Κοράνι καὶ τὸ Ἰσλὰμ κρύβονται καὶ ἐπιρροὲς ἀπὸ τὸν ἑρμητισμό. Ἡ ἑρμητικὴ ἀντίληψη τῶν ἑπτὰ οὐρανῶν υἱοθετήθηκε ἐπίσημα ἀπὸ τὸν Μωάμεθ, ὅπως φαίνεται κυρίως στὸ μυθικὸ νυκτερινὸ ταξίδι του πρὸς τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ ἔπειτα πρὸς τὸν Ἀλλὰχ (Isra and Miraj). Ἐπιπλέον, ὁ Idris τοῦ Κορανίου εἶναι ἕνας συνδυασμὸς τοῦ βιβλικοῦ Ἐνὼχ καὶ τοῦ Τρισμέγιστου Ἑρμῆ.

Μέσα στὸ Ἰσλὰμ ὑπάρχει καὶ ἡ πίστη στὴν μαγεία (sihr στὰ ἀραβικά). Χαρακτηριστικὴ περίπτωση εἶναι ἡ πίστη στὰ τζίνι (Djinn ἢ Jinn), δηλαδὴ σὲ πνεύματα μὲ μαγικὲς δυνάμεις. Διηγοῦνται γιὰ τὸν Σολομώντα ὅτι εἶχε λάβει ἀπὸ τὸν ἀρχάγγελο Μιχαὴλ ἕνα μαγικὸ δακτυλίδι, μὲ τὸ ὁποῖο μποροῦσε νὰ ὑποτάσσει τὰ τζίνι καὶ μάλιστα ὑποχρέωσε τὰ τζίνι νὰ ἐργαστοῦν, γιὰ νὰ κτίσουν τὸν ναὸ τῶν Ἱεροσολύμων. Αὐτὴ ἡ διήγηση περιέχεται θεωρία στὸ ἀποκρυφιστικὸ βιβλίο τοῦ 3ου αἰ. μ.Χ. «Διαθήκη Σολομῶντος».

Ὁλοκληρώνοντας τὴν ἀναφορὰ στὸ Ἰσλάμ, διαπιστώνουμε ὅτι ὁ Μάνης, ἀλλὰ καὶ ἄλλοι Γνωστικοί, μὲ τὸν προσηλυτισμὸ καὶ τὰ κηρύγματά του πέτυχε νὰ ἀποκτήσει πολὺ περισσότερους πιστούς, ἀπὸ ὅσους κέρδισε τὸ ἀρχικὰ εἰρηνικὸ κήρυγμα τοῦ Μωάμεθ. Ἀλλά, δυστυχῶς γιὰ ὁλόκληρη τὴν ἀνθρωπότητα, ὁ Μωάμεθ ἐπέλεξε νὰ χρησιμοποιήσει τὸ ξίφος, ὅταν εἶδε ὅτι ὁ λόγος του δὲν ἔχει τὰ ἀναμενόμενα ἀποτελέσματα.

Ἀνάμεσα σὲ ὅλους τοὺς γνωστικοὺς ἀρχηγούς, ὁ Μωάμεθ δικαιωματικὰ κατέχει τὴν κορυφαία θέση. Ὅλες οἱ ἄλλες γνωστικὲς θρησκευτικὲς ὁμάδες τοῦ παρελθόντος ἔσβησαν ἢ ἐπιβιώνουν, ἔχοντας λιγοστοὺς ὀπαδούς. Ἐνῷ ἡ γνωστικὴ θρησκεία τοῦ Μωάμεθ κυριαρχεῖ μέχρι σήμερα, ἀριθμώντας ἑκατομμύρια ὀπαδούς, ποὺ λατρεύουν τὸν Ἀλλάχ, τὸν θεὸ τοῦ Γνωστικισμοῦ, δηλαδὴ τὸν μεταμφιεσμένο Ἑωσφόρο.

* Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Διόδωρου Ράμμου: «Ἀπὸ τὴν Συναγωγὴ στὴν Μασονία, Ἑλληνικὴ φιλοσοφία καὶ ἑβραϊκὸς Γνωστικισμός».

"Ο.Τ"