Το θείο φως της Αγίας Σοφίας

Το Βυζάντιο αποτέλεσε κιβωτό αληθείας και προόδου και στο πεδίο της μυστηριακής ζωής αλλά και στην καθημερινότητα, στην οικονομία, στην εκπαίδευση, στην τεχνολογία, στις τέχνες και τις επιστήμες
H σημαντικότερη καινοτομία της Αγίας Σοφίας είναι ίσως ότι για πρώτη φορά εδώ το κτίριο συλλαμβάνεται ως εσωτερικός χώρος, σε αντιδιαστολή με ό,τι συμβαίνει με κλασικούς ναούς, όπως ο Παρθενών, ή με βασιλικές, όπως ο παλαιός Αγιος Πέτρος ή η Σάντα Μαρία Ματζόρε στη Ρώμη. Παρά την αδιαμφισβήτητη επιβλητικότητα του εξωτερικού της, η μεγάλη δόξα και η φήμη της Αγίας Σοφίας οφείλονται στο εσωτερικό της, όπου οι επίγειες σκέψεις εξανεμίζονταν και ο πιστός ένιωθε την ψυχή του να φτερουγίζει προς τον ουρανό. Η χριστιανική αντίληψη ότι σημασία δεν έχει τόσο η εξωτερική επίφαση όσο η εσωτερική αλήθεια είχε επηρεάσει σαφώς το διακοσμητικό σχέδιο της Αγίας Σοφίας».



Οι άγιες ημέρες των Χριστουγέννων, παρά τον συσχηματισμό των συνειδήσεων των μαζών με τον αιώνα τούτο, έχουν ως πρωταγωνιστή τον Ιησού Χριστό. Η εορταστική περίοδος διαθέτει μια επιφανειακή κρούστα θορύβου και δήθεν κοινωνικότητας. Στην ουσία της, όμως, στο βάθος, εκεί που ο άνθρωπος βρίσκει τον εαυτό του, πάλλεται η γαλήνια συχνότητα της αρμονίας του Κυρίου. Ολες οι χριστιανικές γιορτές είναι σαν την Αγία Σοφία. Το επίκεντρο είναι στο εσωτερικό, στον υπαρκτικό πυρήνα, όχι στο φαίνεσθαι.

Η δημιουργία του θαύματος της Αγια-Σοφιάς δεν είναι τυχαία. Ούτε μια αποσπασματική, συγκυριακή έμπνευση και υλοποίηση μεγαλοφυούς αρχιτεκτονικής ιδέας. Η ψυχή του ναού τούτου είναι κομμάτι από τον θεμέλιο λίθο, την κεντρική ιδέα της υπερχιλιετούς αυτοκρατορίας του Βυζαντίου. Ο άνθρωπος στρέφεται στο εσωτερικό του για να φωτιστεί από την αλήθεια του Χριστού, για να ανακαλύψει το υπερβατικό, για να αναχθεί πάνω από τα βαρυτικά πεδία της σάρκας, της ύλης, που τον τραβούν κάτω, που ενισχύουν τα πτωτικά χαρακτηριστικά του.

Μια από τις πιο όμορφες και εύστοχες περιγραφές της Αγίας Σοφίας βρίσκεται στο έργο του Προκοπίου Καισαρέως «Περί των του Δεσπότου Ιουστινιανού Κτισμάτων λόγοι έξι». Στα χωρία 1.1.27-1.1.30 διαβάζουμε: «Θέαμα τοίνυν ἡ ἐκκλησία κεκαλλιστευμένον γεγένηται, τοῖς μὲν ὁρῶσιν ὑπερφυές, τοῖς δὲ ἀκούουσι παντελῶς ἄπιστον· ἐπῆρται μὲν γὰρ ἐς ὕψος οὐράνιον […] ἡλίου μαρμαρυγαῖς ὑπερφυῶς πλήθει. φαίης ἂν οὐκ ἔξωθεν καταλάμπεσθαι ἡλίῳ τὸν χῶρον, ἀλλὰ τὴν αἴγλην ἐν αὐτῷ φύεσθαι, τοσαύτη τις φωτὸς περιουσία ἐς τοῦτο δὴ τὸ ἱερὸν περικέχυται».

Ο Προκόπιος ο Καισαρεύς (500-565) ήταν ένας σημαντικός Βυζαντινός λόγιος, σύγχρονος του Ιουστινιανού. Στο κείμενό του για την καρδιά της Ορθοδοξίας σχολιάζει πώς φαίνεται αυτό το κτίσμα να «αιωρείται» και πώς οι μαρμαρυγές του ηλίου το γεμίζουν φως. Η όλη περιγραφή, αν ο αναγνώστης λησμονήσει ότι πρόκειται για κτίσμα, θυμίζει αφήγηση για πρόσωπο που συναντήθηκε με τον Θεό, έτσι όπως καταλάμπει η χάρις Του την καρδιά εκείνου που σώζεται μέσω της πίστης.

Η Αγία Σοφία, ένας συλλογικός πόθος και ιδανικό που δεν λησμονείται και δεν εκχωρείται στην απογοήτευση, δεν αποτελεί το μόνο επίτευγμα του Βυζαντίου. Σώθηκε από την οθωμανική βαρβαρότητα γιατί ήταν χώρος λατρείας. Πολλά άλλα στοιχεία και κατορθώματα αυτής της περιόδου του εθνικού βίου μας, που δεν είχαν σχέση με τη θρησκεία, καταστράφηκαν ολοκληρωτικά.

Ο Cyril Mango στο σημαντικό έργο του «Βυζάντιο. Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης» (Μετάφραση: Δ. Τσουγκαράκης. Αθήνα: 2002, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 302) αναφέρει ότι «οι καταστροφές που υπέστη το μεγαλύτερο μέρος των βυζαντινών εδαφών ανά τους αιώνες όχι μόνο εξαφάνισαν σημαντικότατο μέρος της βυζαντινής καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά και καθόρισαν αυτό που θα ονομάζαμε διαδικασία της επιβίωσης: η καταστροφή των μνημείων υπήρξε πιο συστηματική στο κέντρο της αυτοκρατορίας, στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και τη Θράκη, παρά στην περιφέρεια, όπως για παράδειγμα στην Ιταλία, την Ελλάδα. [...] Μια άλλη πλευρά της καταστροφής ήταν ότι αφορούσε τα μη θρησκευτικά μνημεία πολύ περισσότερο από τα θρησκευτικά, μια και μετά την οθωμανική κατάκτηση υπήρχε πιθανότητα να παραμείνουν οι εκκλησίες στα χέρια των χριστιανικών κοινοτήτων ή καμιά φορά να διατηρηθούν λόγω της μετατροπής τους σε τζαμιά».

Το Βυζάντιο αποτέλεσε κιβωτό αληθείας και προόδου και στο πεδίο της μυστηριακής ζωής αλλά και στην καθημερινότητα, στην οικονομία, στην εκπαίδευση, στην τεχνολογία, στις τέχνες και τις επιστήμες. Η επαφή και η σχέση μαζί του μπορεί να μας φωτίσουν, όπως φώτιζε τα πρόσωπα των πιστών χριστιανών το πέρασμα των ακτίνων του ηλίου στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.


Παναγιώτης Λιάκος

David Τalbot-Rice «Βυζαντινή Τέχνη». Μετάφραση: Α. Παππάς. Αθήνα: 1994, εκδόσεις Υποδομή, σελ. 54.