Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ε´ -- Ἡ ἐπιχειρηθεῖσα ἀλλοίωσις τῆς Ἱστορίας -- Τοῦ Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θεοδώρου Ζήση

1. Ὁ Σταυρός τοῦ Χριστοῦ

Τόν Σταυρό τοῦ Κυρίου προβάλλει ἡ Ἐκκλησία εἰς προσκύνησιν, γιά νά μᾶς ἐνισχύσει στήν πορεία πρός τό Πάσχα. Ἀπό τήν ἐξουθένωση καί τήν καταισχύνη τοῦ Σταυροῦ ἐπήγασε τό χαρμόσυνο μήνυμα τῆς Ἀναστάσεως. Συντρίβονται τά ἀνθρώπινα κριτήρια, οἱ ἀνθρώπινες ἐκτιμήσεις καί ἀξιολογήσεις μέ τό Σταυρό τοῦ Χριστοῦ· ὅ,τι φαίνεται σκάνδαλο, μωρία καί ἀνοησία καί καταφρόνια ἀποδεικνύεται δύναμη, σοφία, ἁγιασμός καί δόξα. Τό ξύλο τῆς ντροπῆς καί τῆς αἰσχύνης, πάνω στό ὁποῖο ἄφηναν τήν τελευταία τους πνοή οἱ μεγαλύτεροι λησταί καί κακοῦργοι, μεταβάλλεται σέ σύμβολο καί ὄργανο ἁγιασμοῦ καί δόξης. Μ’ αὐτόν ἐκφράζουμε οἱ Χριστιανοί τήν πίστη μας σημειώνοντάς τον στό στῆθος μας, αὐτόν δίνουμε σάν φυλακτό στά ἀγαπημένα μας πρόσωπα,

αὐτός κοσμοῦσε καί κοσμεῖ τά σκῆπτρα τῶν βασιλέων καί τίς μίτρες τῶν Ἀρχιερέων, αὐτός θρονιάζεται στίς κορυφές τῶν Ἱ. Ναῶν. Εἶναι τό ἀκαταμάχητο ὅπλο ἐναντίον τῶν ἀντιθέων δυνάμεων, ἡ δόξα τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας. Σέ ὅλα τά τοπικά ἐθνικά σύμβολα, πού εἶχαν διάφοροι ἀγωνισταί τοῦ 1821 ὁ Σταυρός ἤ ἦταν κυριαρχικά μόνος ἤ ἀπαραίτητο συμπλήρωμα κάθε σχετικῆς παραστάσεως. Καί στό ἐθνικό σύμβολο, πού τελικῶς ἐπεκράτησε, στήν γαλανόλευκη σημαία μας, ἐπί δεκαετίες «λαμπύριζε στήν ψηλή της κορυφή», κατά τόν ποιητή, μέχρι πού κάποια ἀτυχής ἔμπνευση ἐπεχείρησε νά τόν καταβιβάσει, χωρίς νά ἐπικρατήσει ὅμως ἡ ρύθμιση. Γιατί στίς γενιές ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων τό ὅραμα τοῦ θεμελιωτοῦ τῆς Ἀνατολικῆς Ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας, τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, πού εἶδε στόν οὐρανό σχηματισμένο τόν Τίμιο Σταυρό μέ τήν φράση «ἐν τούτῳ νίκα», ἔχει περάσει μέσα στά κύτταρα τῆς ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας, ἔχει συνδεθῆ μέ τούς μηχανισμούς τοῦ ἐθνικοῦ συναγερμοῦ σέ περιόδους πολέμων. Στόν Σταυρό καί στήν Ἐκκλησία καταφεύγει τό Ἔθνος, γιά νά ἐπιβιώσει καί νά κατατροπώσει τούς ἐχθρούς του, ἀπό τό Χριστό ζητᾶ βοήθεια γιά τίς νίκες ἐναντίον τῶν βαρβάρων· «Σῶσον Κύριε τόν λαόν σου καί εὐλόγησον τήν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς βασιλεῦσι κατά βαρβάρων δωρούμενος καί τόν σόν φυλάττων διά τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα».

2. Ὁ σταυρός  τοῦ Πατριάρχου

Δέν πρόκειται ὅμως σήμερα νά ἀσχοληθοῦμε μέ τή σημασία τοῦ Σταυροῦ στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Ἔθνους. Αὐτό γίνεται πολύ συχνά, διότι καί οἱ σχετικές μέ τό Σταυρό γιορτές εἶναι πολλές, ἀλλά καί διότι τό μυστήριο τῆς σωτηρίας καί τῆς ἀναστάσεως εἶναι ἀδιάλυτα δεμένο μέ τό Σταυρό καί τό Πάθος· ἑπομένως γιά τό Σταυρό τοῦ Χριστοῦ γίνεται συχνά λόγος. Τό ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μᾶς δίνει σήμερα μία σπάνια εὐκαιρία νά ἀσχοληθοῦμε, σύντομα βέβαια, μέ τό σταυρό καί τή δόξα τοῦ Ἐθνομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε´, τοῦ ὁποίου σήμερα, 10 Ἀπριλίου, τιμᾶ ἡ Ἐκκλησία τόν δι’ ἀγχόνης μαρτυρικό θάνατο. ῏Ηταν καί τότε 10 Ἀπριλίου τοῦ 1821, πρίν ἀπό 162 χρόνια, ἡμέρα Κυριακή τοῦ Πάσχα, τό αἰώνιο καί καλύτερο γιά τόν Ἐθνομάρτυρα Πατριάρχη Πάσχα· μετά τή μαρτυρική Μεγάλη Ἑβδομάδα, πού πέρασε εἰσῆλθε μέ ὄργανο τό σχοινί τῆς ἀγχόνης καί μετά ἀπό πολλούς ὀνειδισμούς καί ἐμπτυσμούς, ὡς γνήσιος μαθητής τοῦ ἐσταυρωμένου Χριστοῦ, στο ἀνέσπερο φῶς τῆς θεϊκῆς βασιλείας, καί τιμήθηκε ἀπό τόν Ἑλληνισμό μέ πρωτοφανεῖς τιμές καί δόξες, ἐπάξιες τοῦ μαρτυρίου καί τῆς μεγάλης του προσφορᾶς. Καί ὑπάρχει λόγος ἐπιτακτικός, πού ἐπιβάλλει νά παρουσιασθοῦν ὁ σταυρός καί ἡ δόξα τοῦ Ἐθνομάρτυρος Πατριάρχου, λόγος πού συνδέεται ὄχι μόνο μέ τήν ἐθνική μας φιλοτιμία καί ταυτότητα, ἀλλά μέ τήν ἴδια τήν ὕπαρξη τοῦ Γένους

μας, τοῦ ἑλληνορθοδόξου πολιτισμοῦ μας.

3. Πότε ἐξαφανίζεται ἕνα ἔθνος;

Δύο εἶναι στήν μακραίωνα ἐκτίμηση τῶν ἱστορικῶν τοῦ πολιτισμοῦ τά στοιχεῖα, πού προαγγέλλουν τήν ἐπερχόμενη καταστροφή ἑνός Ἔθνους· ἡ ἔλλειψη ἱκανῶν ἡγετῶν καί ἡ ἀποξένωση τοῦ λαοῦ ἀπό τά ἱερά καί τά ὅσια τῆς φυλῆς. ῞Οταν παρατηρεῖται τό ἕνα ἀπό τά δύο μόνον, ὑπάρχει ἐλπίς ἀποφυγῆς τοῦ ἀφανισμοῦ. Ἐμπνευσμένοι ἡγέται μποροῦν καί μόνοι τους, ὅταν δέν εἶναι ἁπλοί δημαγωγοί, νά ἐκφράσουν τήν ἐθνική αὐτοσυνειδησία, νά κλείσουν μέσα τους ὅλο τό παρελθόν καί νά τό ζωντανέψουν στίς καρδιές ἑνός λαοῦ, πού ἔχει ξεχάσει τήν ἱστορία του, ἔχει ἰσοπεδώσει τά πνευματικά του ἐνδιαφέροντα μέ τή μέριμνα τῆς καθημερινότητας, τοῦ γλεντιοῦ καί τῶν ἀπολαύσεων. Αὐτό δέν ἔκαναν οἱ Προφῆται καί οἱ κριταί τοῦ ᾿Ισραήλ μέ τόν καυστικό καί θαρραλέο τους λόγο, ἐναντίον τῶν ἐπιθυμιῶν καί τῶν θελήσεων τῶν ἀρχόντων καί τοῦ λαοῦ; Αὐτό δέν ἔκαναν οἱ μεγάλες καί ἡρωϊκές μορφές τῶν Ἁγίων καί Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γένους, πού σάν ἄλλοι Προφῆται ὁδήγησαν μέ δριμεῖς ἐλέγχους σέ αὐτοσυνειδησία καί ἐπίγνωση; ῞Οταν πάλι ὁ λαός βρίσκεται σέ σωστή πορεία, καί οἱ ἄρχοντες τόν παραπλανοῦν, γρήγορα τούς ἀπομονώνει καί τούς ἀπορρίπτει, ἀναδεικνύοντας μέσα ἀπό τά σπλάχνα του νέους λαοπρόβλητους καί ἱκανούς ἡγέτας. Ἀλλοίμονο, ὅμως, ἄν συμβεῖ ἡγεσία καί λαός νά βρεθοῦν σέ καταστροφική γιά τό Γένος πορεία. Τότε ἡ σωτηρία ἀπό τόν Θεό μόνο πρέπει νά ἐλπίζεται.

Τό εἰκονοστάσι τοῦ Γένους ξηλώνεται ἀπό νέους εἰκονομάχους

Οἱ περισσότεροι σήμερα συμφωνοῦμε στή Χώρα μας ὅτι κάτι ἐπικίνδυνο κυοφορεῖται στό σῶμα καί πιό πολύ στό πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ μας. Δέν γονιμοποιεῖται πλέον ἀπό ὑγιεῖς δυνάμεις ὁ πνευματικός μας βίος· ξέφραγο ἀμπέλι ἡ παιδεία μας ταλανίζεται ἀπό ἐκθεμελιωτικές καί καταστροφικές δυνάμεις. ῾Υβρίζεται καί παραχαράσσεται ἡ ἐθνική μας ἱστορία, σπιλώνονται καί συκοφαντοῦνται μεγάλες μορφές, δέν διαβάζεται πιά τό συναξάρι τοῦ Γένους, στήν ἱερή μνήμη τῶν προγόνων μας δέν τελοῦμε μνημόσυνα. Μία ἀδίστακτη εἰκονοκλαστική κίνηση κατεβάζει ἀπό τό εἰκονοστάσι τοῦ Γένους τίς τιμημένες μορφές Μαρτύρων καί ἡρώων. Βεβηλώνονται οἱ μνῆμες τῶν διδασκάλων· καί αὐτή ἡ ἱεροσυλία καί τυμβωρυχία εἶναι πιό βδελυρές ἀπό τίς βεβηλώσεις τῶν τάφων, γιατί προσβάλλουν καί ἐξευτελίζουν τό πνεῦμα τους, μά καί γιατί δέν γίνονται ἀπό ἀλλοεθνεῖς, ἀλλά ἀπό ὁμοθρήσκους γενιτσάρους. Καί ὅλα αὐτά δέν συμβαίνουν μακρυά μας· καθημερινά τά συναντοῦμε σέ πολλές ἐφημερίδες καί σέ φθηνές ἐκδόσεις βιβλίων, πού κατακλύζουν τά βιβλιοπωλεῖα.

Μπαίνουν, χωρίς τήν ἄδειά μας, στά σχολικά τῶν παιδιῶν μας βιβλία, ἀλλά χωρίς ντροπή καί μέσα στά σπίτια μας μέ τήν τηλεόραση, παραβιάζοντας τήν πανάρχαια ἱερότητα τῆς οἰκογενειακῆς ἑστίας, τό οἰκογενειακό ἄσυλο. Καί ἀνεχόμαστε ὅλους αὐτούς τούς βιαστάς καί διαφθορεῖς τῆς ἐθνικῆς μας μνήμης, τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητος, τῶν ἱερῶν καί ὁσίων τῆς φυλῆς μας, χωρίς καμμία ἀντίδραση.

(2ον)

5. Θά ξαναζωντανέψει τό κρυφό σχολειό

Ἀνεχόμαστε νά ὑβρίζεται περισσότερο τῶν ἄλλων ἡ ἱερή μνήμη τοῦ κορυφαίου Πρωτομάρτυρος τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γένους στήν ἐθνική ἐξέγερση τοῦ 1821, τοῦ Πατριάρχου καί Ἐθνάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε´. Ἐπιχειροῦν ἀσύστολα νά πλήξουν στό πρόσωπό του τήν Ἐκκλησία, νά μειώσουν τήν ἐπίδρασή της, νά τήν τοποθετήσουν, ἄν μπορέσουν, στό περιθώριο τῆς πνευματικῆς καί πολιτιστικῆς ζωῆς τοῦ ἔθνους, ὥστε ἀνενόχλητοι νά οἰκοδομήσουν τά δικά τους πολιτιστικά μοντέλα. Καί εἶναι αὐτή ἡ μεθοδευμένη ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας ἐπίθεση ἀπ’ ὅλους τούς Κορδάτους, Κολλάτους, Καρατζαφέρηδες, Καρανικόλες καί Σκαρίμπες ἡ μεγαλύτερη ἀπόδειξη ὅτι τήν φοβοῦνται καί τήν ὑπολογίζουν σάν τήν μόνη ἱκανή, συγκροτημένη καί ὀργανωμένη, μέ αἰώνων πεῖρα καί θεϊκή ἰσχύ, δύναμη πού μπορεῖ νά σταθεῖ ἐμπόδιο στά σχέδιά τους. Νά καλέσει τό λαό σέ ἐπαγρύπνηση, νά ἀνοίξει διάπλατα τίς πόρτες της, γιά νά καταφύγει ἐκεῖ μέσα πάλι τῶν ἐλεύθερων πολιτικά Ἑλλήνων τό δουλωμένο πνεῦμα, νά ξαναλειτουργήσει τά κρυφά σχολειά, γιά νά ἀποδείξει στήν πράξη στούς ἀνιστόρητους ἱστορικούς ὅτι δέν εἶναι θρύλος καί παραμύθι τό κρυφό σχολειό, ὅπως τό παρουσιάζουν τελευταῖα, ἀλλά ἀναμφίβολη πραγματικότης, πού τήν διέσωσε ἡ λαϊκή συνείδηση στό τραγούδι ≪Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου νά περπατῶ, νά πηγαίνω στό σχολειό κ.λπ.≫, τήν ἔψαλε ὁ ποιητής μας ᾿Ιωάννης Πολέμης στό θαυμάσιο ὁμώνυμο ποίημά του ≪Ἀπ’ ἔξω μαυροφόρα ἀπελπισιά...≫ καί τήν ἀπεικόνισε ὁ μεγάλος μας ζωγράφος Νικ. Γύζης, στή γνωστή παράσταση τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ, μέ τούς μαθητές γύρω ἀπό τόν δάσκαλο Καλόγηρο.

6. Ἀπό τόν πολιτικό ἐκμηδενισμό στά πρόθυρα νέας αὐτοκρατορίας

Εὐγνώμονες ὅμως ἐμεῖς προσκυνηταί σήμερα τῆς μνήμης τοῦ Ἐθνομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε´ ἄς παρακολουθήσουμε σέ σύντομη ἐξιστόρηση τό σταυρό καί τή δόξα του, γιά νά τονώσουμε τά ἀντισώματα ἀπορρίψεως, ἀπομονώσεως τῶν διαστροφέων τῆς ἱστορίας μας. Γεννημένος ἀπό φτωχική οἰκογένεια στή Δημητσάνα τῆς Πελοποννήσου τό 1746 κατόρθωσε λόγῳ τῆς εὐφυΐας του ὁ μικρός Γεώργιος Ἀγγελόπουλος, Γρηγόριος εἶναι τό κληρικό του ὄνομα, νά διακριθεῖ στά γράμματα καί νά ὑποστηριχθεῖ ἀπό τήν Ἐκκλησία. Φοιτᾶ μετά ἀπό τή Δημητσάνα στά φημισμένα σχολεῖα τῆς Σμύρνης, τῆς ὁποίας σέ λίγο θά γίνει Μητροπολίτης. Τό πέρασμά του ἀπό τή Σμύρνη καί τήν Κωνσταντινούπολη θά συνδεθεῖ μέ ἕνα ἐκπαιδευτικό φούντωμα, μέ ἵδρυση σχολείων, τυπογραφείων, συγγραφή διδακτικῶν βιβλίων, ἐνίσχυση δασκάλων καί μαθητῶν, πού δέν τολμοῦν οὔτε οἱ ἀντικληρικό πνεῦμα ἔχοντες ῞Ελληνες διαφωτιστές τοῦ ἐξωτερικοῦ νά τό ἀμφισβητήσουν1. Ἡ προπαρασκευή καί τό ξέσπασμα τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 βρίσκουν τόν Γρηγόριο στόν πατριαρχικό θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπί κεφαλῆς ὄχι μόνον τῆς Ἐκκλησίας ἀλλά καί τοῦ Γένους, ἐκκλησιαστικό καί πολιτικό συγχρόνως ἀρχηγό τῶν Ὀρθοδόξων, ἐθνάρχη, ὑπεύθυνο νομικά ἀπέναντι τοῦ κατακτητοῦ γιά ὁ,τιδήποτε συνέβαινε μεταξύ τῶν ὑποδούλων. Κουβαλοῦσε ὁ Γρηγόριος στό μεγάλο καί ὑπεύθυνο αὐτό λειτούργημά του μακραίωνη παράδοση, πού τή θεμελίωσε ὁ πρῶτος μετά τήν ἅλωση Πατριάρχης Γεννάδιος Β´ Σχολάριος μέ τά προνόμια, πού τοῦ παρεχώρησε ὁ Μωάμεθ, ἀπό θαυμασμό πρός τή σοφία καί τήν ἀκτινοβολία του. Προδομένο καί τότε τό Γένος, τό 1453, ἀπό τούς συμμάχους καί ἀποκοιμισμένο ἀπό τούς πολιτικούς του ἡγέτας βρῆκε στήριγμα καί στέγη στήν Ἐκκλησία, πού τό παρέλαβε κυριολεκτικά ἐκμηδενισμένο ἀπό τά χέρια τῶν πολιτικῶν ἡγετῶν, στό χεῖλος τῆς ἀβύσσου καί τῆς καταστροφῆς2, τοῦ ἐγιάτρεψε τίς πληγές καί τό κατέστησε πρώτη πνευματική καί οἰκονομική δύναμη τῆς μεγάλης Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, πού κατήντησε νά κυβερνᾶται ἀπό τούς εὐφυεῖς καί δραστήριους ῞Ελληνες Φαναριῶτες, οἱ ὁποῖοι δέν διέφυγαν καί αὐτοί τή λασπολογία στρατευμένων ἱστορικῶν3. Ὁ Ἑλληνισμός τῶν χρόνων τοῦ Γρηγορίου ἦταν ἀκμαιότερος ὑλικά καί πνευματικά τοῦ σημερινοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὁ ὁποῖος γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία του ἔχει συρρικνωθῆ γεωγραφικά στά ὅρια τῆς μητροπολιτικῆς Ἑλλάδος, στή δυτική μόνο πλευρά τοῦ Αἰγαίου πελάγους, πνευματικά δέ εἶναι περισσότερο συρρικνωμένος, γιατί ἀπομόνωσε καί κατέστησε δυσχερῆ τήν τονωτική ἐπίδραση τῆς Ἐκκλησίας, ἰδιαίτερα στίς νέες γενιές. Ἐπισυμβαίνει μπροστά στά μάτια ὅλων μας ἕνας πνευματικός ἐξανδραποδισμός τῶν νέων μας, μιά μεθοδευμένη ἀπό ξένα κέντρα ἀποφάσεων ἐθνική ἀπονεύρωση. Σέ λίγο καιρό οἱ νέες γενιές θά νοιώθουν ξένες καί ἀλλοτριωμένες ἀπό τά ἰδανικά πού πυρπολοῦσαν μέχρι τώρα τούς ῞Ελληνες καί ἐξασφάλιζαν τήν ἐθνική τους ἐπιβίωση. Ἐλπίζουμε ὅτι θά συνέλθουν γρήγορα ἡ πολιτική ἡγεσία καί οἱ πολυπραγμονοῦντες λόγιοι, καί δέν θά χρειασθεῖ αὐτοί μέν ἀκινδύνως νά πάρουν τό δρόμο πρός τή Δύση, ὅπως ἔκαναν καί τότε πρίν καί μετά τήν ἅλωση, νά πληρώσουν δέ τά λάθη ὁ λαός καί ἡ ἐκκλησιαστική ἡγεσία, ἡ ὁποία πάντοτε μένει κοντά στό ποίμνιό της καί πρώτη γεύεται τά μαρτύρια καί τό σταυρό.

7. Οἱ ἀποτυχίες προηγουμένων κινημάτων ἐπιβάλλουν φρόνηση

Ἔχοντας λοιπόν τήν εὐθύνη γιά τή ζωή καί τήν ὕπαρξη τοῦ Γένους ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ἀντιμετώπισε μέ σπάνια σύνεση καί παραδειγματικό ἡρωϊσμό τό ξέσπασμα τῆς ἐπαναστάσεως κατ’ ἀρχήν μέν στήν Μολδοβλαχία μέ ἡγέτη τόν Ἀλέξανδρο ῾Υψηλάντη, κατόπιν δέ στήν ἰδιαίτερη Πατρίδα του, τήν Πελοπόννησο, ὅπου μάλιστα ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός, πού εὐλόγησε τούς ὁπλαρχηγούς καί τό λάβαρο τοῦ ἀγῶνος στήν Ἁγία Λαύρα, ἦταν ἰδικός του προστατευόμενος καί συγγενής. ῞Όπως ἦταν φυσικό οἱ Τοῦρκοι ἀνησύχησαν μέ τίς ἐπαναστατικές αὐτές κινήσεις. Πολύ περισσότερο μάλιστα, γιατί ἡ παρουσία τοῦ ῾Υψηλάντη ἑρμηνευόταν ὡς προστασία καί ὑποκίνηση τοῦ κινήματος ἀπό τή Ρωσία. Διεδόθη ὅτι πρόκειται γιά γενικό ξεσηκωμό τῶν Ρωμηῶν στόν ὁποῖο μετεῖχε ἐπίσημα καί ἡ ἡγεσία, ὁ Πατριάρχης, πρᾶγμα πού ἐπέτρεπε στόν σουλτᾶνο νά διατάξει γενική σφαγή τῶν Χριστιανῶν. Ὁ Πατριάρχης ἀναμέτρησε τίς εὐθύνες του γιά τόν ἄοπλο πληθυσμό, πού θά ἀφηνόταν ἀνυπεράσπιστος στήν ἐκδικητική μανία τοῦ ὄχλου καί τῶν Γενιτσάρων. Εἶχαν καταγραφῆ ἄλλωστε στήν ἐθνική μνήμη οἱ φοβερές σφαγές πού ἀκολούθησαν μετά ἀπό ἀποτυχόντα προηγούμενα κινήματα, τοῦ Διονυσίου τοῦ Φιλοσόφου π.χ. στή Θεσσαλία, καί πιό πρόσφατα στά Ὀρλωφικά στήν

Πελοπόννησο. Στό πρῶτο μάλιστα ὁ λαός μέ δημοτικό τραγούδι ἐπέρριψε, κατά κάποιο τρόπο, τήν εὐθύνη γιά τόν ἄκαιρο ξεσηκωμό στό δεσπότη, στόν Μητροπολίτη Λαρίσης Διονύσιο Φιλόσοφο ἤ Σκυλόσοφο, πού τόλμησε στίς ἀρχές τοῦ 17ου αἰῶνος νά ξεσηκώσει τούς σκλάβους στή Θεσσαλία καί στήν ῎Ηπειρο: Δεσπότη μου τί σήκωσες τόν κόσμο στό σεφέρι καί ρήμαξαν τά Γιάνενα καί ρήμαξεν ὁ τόπος, μείναν τά σπίτια ἀδειανά, γέμισαν τά χαντάκια κι’ ὁ Τοῦρκος δέν ἀπόσωσε νά κόβη καί νά καίη; Ἐδῶ ἁρπάζουν κόρακες κι’ ἐκεῖ οἱ Γιαουντῆδες. Δέν ἔχ’ ἡ μάννα πιά παιδιά καί τά παιδιά γονέους. Κι’ ἐσένα τό τομάρι σου τό στείλανε στήν Πόλη, νά τρῶν’οἱ κόττες πίττουρα νά νταβουλᾶν οἱ γύφτοι, γιά νά ξυπνάη ἡ Τουρκιά νά κάνη ραμαζάνι.

(3ον)

8. Δέν μοιάζει μέ τή Γαλλική ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση

Δέν ἦταν ἡ πρώτη φορά τό 1821 πού ξεσηκωνόταν τό σκλαβωμένο Γένος, ἀλλά μία ἀπό τίς πολλές. Ἀποδεικνύει καί αὐτό ἐναντίον τῶν ἀπόψεων τῶν σημερινῶν διαστροφέων τῆς ἱστορίας μας ὅτι οἱ ῞Ελληνες δέν περίμεναν τή Γαλλική Ἐπανάσταση, γιά νά διδαχθοῦν καί νά ἐμπνευσθοῦν ἀπό τίς ἀρχές της. Ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀποκορύφωμα σέ σειρά παρομοίων ἐξεγέρσεων, δέν ἔχει σχέση μέ τή Γαλλική Ἐπανάσταση. Ἐκεῖ ἐπρόκειτο περί ἐμφυλίου πολέμου μέ κοινωνικές καί πολιτικές διεκδικήσεις, ἐνῶ ἐδῶ περί κοινοῦ ἐθνικοῦ ἀγῶνος τῶν ἀρχόντων, τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ ἐναντίον ξένου καί ἀλλοθρήσκου κατακτητοῦ. Ἡ Γαλλική Ἐπανάσταση ἐμπνευσμένη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ ἀθεϊστικοῦ Διαφωτισμοῦ ἦταν ἀντιχριστιανική καί φανατικά ἀντικληρική. Ἑκατοντάδες κληρικῶν καί μοναχῶν πέρασαν ἀπό τήν γκιλοτίνα μέ τήν κατηγορία ὅτι ἦσαν δῆθεν μοναρχικοί, βασιλικοί4. Ἀντίθετα ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση, ὅπως τό βεβαιώνουν στίς ἁπλοϊκές τους γραφές οἱ πρωταγωνισταί τοῦ ἀγῶνος, οἱ στρατηγοί Κολοκοτρώνης καί Μακρυγιάννης, ἀλλά καί τά πολεμικά συνθήματα, εἶχε σάν κίνητρο πρῶτα τή θρησκευτική ἐλευθερία, τή θρησκεία, καί κατόπιν τήν ἐθνική ἀπελευθέρωση, τήν Πατρίδα: «Γιά τοῦΧριστοῦ τήν πίστη τήν ἁγία, γιά τῆς Πατρίδος τήν ἐλευθερία»5. Στίς τάξεις τῶν πρωτεργατῶν στά διάφορα κινήματα τά πιό ἐπίλεκτα στελέχη οἱ κληρικοί, ὅπως ὁ Διονύσιος Φιλόσοφος, καί στή συνέχεια ὁ παπα-Βλαχάβας, ὁ Παπαφλέσσας, ὁ Ἀθανάσιος Διάκος, ὁ καλόγερος Σαμουήλ στό Κούγκι, ὁ ἡγούμενος μέ τούς καλογήρους στό Ἀρκάδι τῆς Κρήτης ἀργότερα6. ῎Αφηναν συχνά τό ἁγιοπότηρο, γιά νά πιάσουν τό καριοφίλι, πού εἶναι ἁγιασμένο στή συνείδηση τοῦ λαοῦ. Εἶναι χαρακτηριστικό ἐπί τοῦ προκειμένου αὐτό πού διασώζει ὁ ποιητής ᾿Ι. Πολέμης σάν ἀπάντηση κάποιας γιαγιᾶς πρός τόν ἐγγονό της, πού ἀποροῦσε γιατί τήν ἔβλεπε κάθε βράδυ μετά τόν ἑσπερινό, μαζί μέ τά εἰκονίσματα νά θυμιατίζει καί τό καριοφίλι. Δέν ἀμφιβάλλουμε ὅτι θά βρεθοῦν οἱ γνωστοί «Εἰρηνιστές», πού σίγουρα δέν ἔχουν μεγαλύτερη ὡριμότητα ἀπό τοῦ μικροῦ ἐγγονοῦ, νά κατακρίνουν τήν ἐκκλησία πού συντηροῦσε τήν ἐθνική συνείδηση καί ἐξαγίαζε τήν ἐξέγερση ἐναντίον τῶν ἀλλοθρήσκων. Ἡ ἀπάντηση τῆς ὥριμης γερόντισσας, εἶναι ἀπάντηση τῆς γηραιᾶς ἑλληνικῆς ἱστορίας στούς ἀνώριμους μελετητάς της: Τό καριοφίλι πού θωρεῖς ψηλά στόν τοῖχο νά σκουριάζη, παιδάκι μου, μήν ἀπορεῖς, ἁγιολιβάνι τοῦ ταιριάζει· γιατί χωρίς αὐτό, χωρίς- χωρίς τό φλογερό του στόμα θἄμαστε σκλάβοι σκλάβοι ἀκόμα.

9. Ἀπειλεῖται γενική σφαγή, ἱερός πόλεμος. Ὁ Πατριάρχης ἀρνεῖται νά φύγει

Ἄς ἐπανέλθουμε ὅμως στόν Ἐθνομάρτυρα Πατριάρχη. Πληροφορήθηκε ὅτι ὁ σουλτᾶνος ἔδωσε ἐντολή εἰς τόν σεϊχούλ-ἰσλάμην, τόν Τοῦρκον δηλαδή πρωθιερέα, νά ἐκδώσει φετφᾶ, τό σχετικό δηλαδή ἔγγραφο, μέ τό ὁποῖο θά ἐκηρύσσετο ἱερός πόλεμος ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων, τῶν ραγιάδων πού τόλμησαν νά σηκώσουν κεφάλι. Ἡ σφαγή κρεμόταν πάνω ἀπό τά κεφάλια τοῦ ἀμάχου πληθυσμοῦ. Θά ἠμποροῦσε κάλλιστα ὁ Πατριάρχης νά φύγει καί νά σωθεῖ, ὅπως τοῦ συνιστοῦσαν πολλοί ἀπό τούς ἄρχοντας καί οἱ ξένες πρεσβεῖες, πού πάντοτε εἶναι καλά ἐνημερωμένες. Ἡ ἀπάντησή του εἶναι τό ἀντάξιο, τό κατάλληλο προοίμιο, στίς ἔνδοξες σελίδες ἱστορίας, πού σέ λίγο θά γραφόταν μέ τό μαρτυρικό του θάνατο: Μή μέ προτρέπετε εἰς φυγήν· μάχαιρα θά διέλθῃ τάς ρύμας τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί τῶν λοιπῶν πόλεων τῶν χριστιανικῶν ἐπαρχιῶν. ῾Υμεῖς ἐπιθυμεῖτε, ἐγώ μετημφιεσμένος νά καταφύγω εἰς πλοῖον, ἤτοι κλεισθείς ἐν οἰκίᾳ οἱουδήποτε εὐεργετικοῦ ἡμῖν πρέσβεως νά ἀκούω, πῶς εἰς τάς ὁδούς οἱ δήμιοι κατακρεουργοῦν τόν χηρεύσαντα λαόν! Οὐχί. Ἐγώ διά τοῦτο εἶμαι Πατριάρχης, ὅπως σώσω τό ἔθνος μου, οὐχί δέ ὅπως δι’ ἐμοῦ ἀπολεσθῇ διά τῶν χειρῶν τῶν Γενιτσάρων. Ὁ θάνατός μου ἴσως ἐπιφέρει μεγαλυτέραν ὠφέλειαν ἀπό τήν ζωήν μου. Οἱ ξένοι Χριστιανοί ἡγεμόνες, ἐκπλαγέντες ἐκ τῆς ἀδικίας τοῦ θανάτου μου, δέν θά θεωρήσωσιν ἀδιαφόρως, πῶς ἡ πίστις αὐτῶν ἐξυβρίσθη ἐν τῷ προσώπῳ μου. Οἱ δέ ῞Ελληνες, οἱ ἄνδρες τῆς μάχης θά μάχωνται μετά μεγαλυτέρας μανίας, ὅπερ συχνάκις δωρεῖται τήν νίκην· εἰς τοῦτο εἶμαι πεπεισμένος. Βλέπετε μεθ’ ὑπομονῆς εἰς ὅ,τι καί ἄν μοί συμβῆ. Σήμερον (Κυριακήν τῶν Βαΐων) θά φάγωμεν ἰχθύας, ἀλλά μετά τινας ἡμέρας, καί ἴσως κατά ταύτην τήν ἑβδομάδα, ἰχθύες θά μᾶς φάγωσι... Ναί, ἄς μή γίνω χλεύασμα τῶν ζώντων. Δέν θά ἀνεχθῶ ὥστε εἰς τάς ὁδούς τῆς Ὀδησσοῦ, τῆς Κερκύρας καί τῆς Ἀγκῶνος, διερχόμενον ἐν μέσῳ τῶν ἀγυιῶν, νά μέ δακτυλοδεικτοῦσι λέγοντες· ᾿Ιδού ἔρχεται ὁ φονεύς Πατριάρχης. ῎Αν δέ τό ἔθνος μας σωθῇ καί θριαμβεύσῃ, τότε πέποιθα, θά μοί ἀποδώσῃ θυμίαμα ἐπαίνου καί τιμῶν, διότι ἐξεπλήρωσα τό χρέος μου. Δέν ἔφυγε λοιπόν ὁ ἡρωϊκός Πατριάρχης καί ἀρνήθηκε τήν προσφορά τῶν ξένων νά τόν φυγαδεύσουν ἤ νά τόν κρύψουν. Ἔμεινε ὀρθός νά ἀντιμετωπίσει παλληκαρίσια τήν κατάσταση· νά δώσει, ὡς καλός ποιμήν, τή ζωή του ὑπέρ τοῦ ποιμνίου, νά προστατεύσει τόν λαό ἀπό τή σφαγή. Ἐπισκέπτεται τόν σεϊχούλ-ἰσλάμην καί τοῦ ὑπενθυμίζει μέ παρρησία τά προνόμια πού παρεχώρησε ὁ πορθητής. Ἐκεῖνος ζητᾶ κάποια ἐπίσημη διαβεβαίωση περί τοῦ ὅτι δέν συμμετέχει ὅλο τό ἔθνος εἰς τό κίνημα. Ὁ Τοῦρκος πρωθιερεύς, δίκαιος καί φιλάνθρωπος, παίζει ὁ ἴδιος μέ τή ζωή του, ψάχνοντας νά βρεῖ τρόπο νά βοηθήσει τούς Χριστιανούς καί νά μή ἐκδώσει τά ἔγγραφα πού θά κήρυσσαν ἱερό πόλεμο. Συσκέπτεται ὁ Πατριάρχης μέ τούς προκρίτους καί τούς ἀρχιερεῖς καί δέν δυσκολεύεται νά ἀποφασίσει· ἐκδίδει τόν γνωστό ἀφορισμό τῆς ἐπαναστάσεως, βέβαιος ὤν ὅτι αὐτό δέν θά εἶχε καμμία ἐπίπτωση στόν ἀγώνα, διότι θά καταλάβαιναν οἱ ἡγέται τῆς ἐπαναστάσεως ὅτι ὁ ἀφορισμός εἶναι εἰκονικός, ὅτι ἔγινε μετά ἀπό πίεση καί βία, μόνο καί μόνο γιά νά ἀποφευχθεῖ ἡ γενική σφαγή.

 (4ον)

10. Ὁ ἀφορισμός τῆς Ἐπαναστάσεως ἦταν εἰκονικός. Ἡ ἄρση τοῦ ἀφορισμοῦ.

Αὐτός λοιπόν ὁ εἰκονικός τῆς ἐπαναστάσεως ἀφορισμός εἶναι τό μεγάλο ἐπιχείρημα τῶν σημερινῶν στρατευμένων πολεμίων τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γρηγορίου. ῞Ολοι ἐκατάλαβαν ὅτι ἐπρόκειτο περί διπλωματικοῦ φαναριωτικοῦ ἑλιγμοῦ· ὅτι ὁ Πατριάρχης ἄλλα ἐπίστευε καί ἄλλα ἔγραφε. ῞Ολοι κατάλαβαν καί καταλαβαίνουν, ἐκτός ἐκείνων πού οἱ δογματικές ἀντιεκκλησιαστικές θέσεις τῆς ἰδεολογίας των τούς ἐμποδίζουν νά σκέφτονται ἐλεύθερα. Ἐκατάλαβε ἀμέσως ὁἈλέξανδρος ῾Υψηλάντης καί δέν ἔλαβε καθόλου ὑπ’ ὄψιν τόν ἀφορισμό, ὅπως φαίνεται ἀπό ὅσα ἔγραφε στίς 19 ᾿Ιανουαρίου πρός τόν Κολοκοτρώνη καί πρός τούς Σουλιῶτες: Ὁ μέν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά τῆς Πόρτας σᾶς στέλλει ἀφοριστικά καί ἐξάρχους παρακινώντας σας νά ἑνωθῆτε μέ τήν Πόρτα, ἐσεῖς ὅμως νά τά θεωρῆτε ταῦτα ὡς ἄκυρα, καθότι γίνονται μέ βίαν καί δυναστείαν καί ἄνευ θελήσεως τοῦ Πατριάρχου. Καί δέν ἦταν καθόλου δύσκολο νά καταλάβει ὄχι μόνον ὁ ῾Υψηλάντης, ὁ ἔμπειρος διπλωμάτης, ἀλλά καί ὁ ὁποιοσδήποτε, ὁ πλέον ἀγράμματος, διότι ἤδη εἶχε περάσει στή λαϊκή σοφία ἡ τακτική αὐτή τῶν κληρικῶν, ὅπως φαίνεται ἀπό τήν παροιμία: Πίσκοπος κρεμάμενος, ἔγραφε κι ἀπόγραφε ῾Υπάρχουν ἄλλωστε καί ἄλλα στοιχεῖα, πού ἀποδεικνύουν τόν εἰκονικό χαρακτήρα τοῦ ἀφορισμοῦ, μπροστά στά ὁποῖα κλείνουν τά μάτια, σάν τή στρουθοκάμηλο, οἱ μαρξισταί ἱστορικοί Κορδᾶτος, Σκαρίμπας, Καρανικόλας. Σέ ἄρθρο, πού δημοσίευσε ὁ ἀείμνηστος καθηγητής τῆς Νομικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Περικλῆς Βιζουκίδης μέ θέμα ≪Ἡ Ἐκκλησία καί ὁ ἱερός ἀγών≫ ἀποκαλύπτει ὅτι ὑπέγραφαν μέν ὁ Πατριάρχης καί οἱ συνοδικοί τό ἀφοριστικό ἔγγραφο, ≪διότι εὑρίσκοντο πρό τοῦ φοβεροῦ διλήμματος ἤ νά ἀποδοκιμάσωσι καί ἀφορίσωσι ἔργον ἅγιον καί ἱερόν εἰς ὅ καί αὐτοί ἦσαν μεμυημένοι καί συνεργάται ἤ νά ἀπολέσωσι ὄχι ἑαυτούς, ἄπαγε, περί αὐτῶν οὐδείς λόγος, ὡς τό ἀπέδειξαν ὀλίγον βραδύτερον, ἀλλά τό ταλαίπωρον ἔθνος, ἐναντίον τοῦ ὁποίου θά ἐστρέφετο, ὡς ἠπείλει, ἡ σουλτανική ὀργή καί λύσσα≫. Στή συνέχεια δέ κατά τόν καθηγητή Βιζουκίδη, τήν ἴδια νύκτα μετά τήν ὑπογραφή τοῦ ἀφορισμοῦ, ὁ Πατριάρχης μαζί μέ τούς δώδεκα συνοδικούς ἀρχιερεῖς κατέβηκαν στόν Πατριαρχικό Ἱ. Ναό καί σέ εἰδική μυστική τελετή, ἐν μέσῳ λυγμῶν καί δακρύων ἔλυσαν καί ἀκύρωσαν τόν ἀφορισμό ≪ἐπευλογοῦντες νοερῶς τά ὅπλα τῶν

ὑπέρ πίστεως καί Πατρίδος ἀγωνιζομένων ἀδελφῶν≫7. ῾Υπάρχει ἐπίσης ἐπιστολή τοῦ ἰδίου τοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου πρός τό δραστήριο μέλος τῆς φιλικῆς Ἑταιρείας, τόν ἐπίσκοπο Σαλώνων ᾿Ησαΐα, στήν ὁποία τοῦ συνιστᾶ νά τηρεῖ ἀπέναντι τοῦ τυράννου τήν διπλωματική αὐτή τακτική. Τό κείμενο τῆς ἐπιστολῆς, ὅπου φαίνεται ἐπίσης ὅτι ὁ Πατριάρχης ἐτέλει ἐν γνώσει τῶν προετοιμασιῶν διά τήν ἐξέγερση ἔχει ὡς ἑξῆς: Ἀμφοτέρας τάς τιμίας ἐπιστολάς, διά τοῦ ἀγαθοῦ πατριώτου Φούντα Γαλαξειδιώτου, ἀσφαλῶς ἐδεξάμην καί τούς ἐν αὐταῖς τιμίους σου λόγους ἔγνων. Ἐχεμυθίας, ἀδελφέ, μεγίστη χρεία καί προφύλαξις περί πᾶν διάβημα· οἱ γάρ χρόνοι πονηροί εἰσι καί ἐν τοῖς φιλοπατριώταις ἔστι καί μοχθηρῶν ζύμη, ἀφ’ ἧς ὡς ἀπό ψωραλέου προβάτου φυλάττεσθε. Κακόν γάρ πολλοί μηχανῶνται διά τό τῆς φιλοπλουτίας ἔγκλημα. Διό τήν ἀγαθήν ἐξελέξω μερίδα κοινολογῶν μοι, ἐμπιστευμένοις πατριώταις, τά ἐχεμυθίας δεόμενα. Οἱ Γαλαξειδιῶται, οὕς ἐπιστέλλεις μοι συνεχῶς, πεφροντισμένως ἐνεργοῦσι, καί ἀφ’ ὧν ἔγνων ἀδύνατον ἀντί παντός τιμίου οὐδ’ ἐλάχιστον λόγον ἕρκος ὀδόντων φυγεῖν· οὐ μόνον τά σά, ἀλλά καί τά τῶν ἐν Μωρέᾳ ἀδελφῶν γράμματα κομίζουσί μοι. Ἡ τοῦ Παπανδρέα πρᾶξις πατριωτική μέν τοῖς γινώσκουσι τά μύχια, κατακρίνουσι δέ οἱ μή εἰδότες τόν ἄνδρα. Κρύφα ὑπερασπίζου αὐτόν ἐν φανερῷ δέ ἄγνοιαν ὑποκρίνου, ἔστι δέ ὅτε καί ἐπίκρινε τοῖς θεοσεβέσιν ἀδελφοῖς καί ἀλλοφύλοις. ᾿Ιδία πράϋνον τόν Βεζύρην λόγοις καί ὑποσχέσεσιν ἀλλά μή παραδοθήτω εἰς λέοντος στόμα. ῎Ασπασον σύν ταῖς ἐμαῖς εὐχαῖς τούς ἀνδρείους ἀδελφούς, προτρέπων εἰς κρυψίνοιαν διά τόν φόβον τῶν ᾿Ιουδαίων. Ἀνδρωθήτωσαν ὥσπερ λέοντες καί ἡ εὐλογία τοῦ Κυρίου κρατυνεῖ αὐτούς ἐγγύς δέ ἔστι τοῦ Σωτῆρος τό Πάσχα. Αἱ εὐχαί τῆς ἐμῆς μετριότητος ἐπί τῆς κεφαλῆς σου, ἀδελφέ μου ᾿Ησαΐα. Γεώργει ἀκαμάτως καί ὄλβια γεώργια δώσει σοι ὁ Πανύψιστος. Καλύτερα ὅμως ἀπό κάθε ἄλλον τόν εἰκονικό καί παραπλανητικό χαρακτήρα τοῦ ἀφοριστικοῦ ἐγγράφου ἀντελήφθη ἡ ῾Υψηλή Πύλη, ἡ ὁποία ἐκτός τοῦ ὅτι ἐξόρισε καί τελικῶς ἐφόνευσε τόν ἀτυχῆ πρωθιερέα τῶν Τούρκων, διότι ἐπίστευσε τούς ἀπίστους ραγιάδες, ὁδήγησε τελικῶς μετά ἀπό πολλά μαρτύρια πολλούς ἀρχιερεῖς στόν θάνατο, κορυφαῖο δέ καί πρῶτο μεταξύ αὐτῶν τόν Πατριάρχη Γρηγόριο, ἀμέσως μετά τή θ. Λειτουργία τοῦ Πάσχα, στίς 10 Ἀπριλίου τοῦ 1821.

Ἀπηγχονίσθη στή μεσαία πύλη τῆς εἰσόδου τοῦ Πατριαρχείου. Ἐπάνω στό στῆθος «ἦν ἡ αἰτία αὐτοῦ γεγραμμένη», κρεμάσθηκε τό ἐκτενές καταδικαστικό ἔγγραφο, ὁ «γιαφτάς», πού καί μόνο ἀρκεῖ νά συντρίψει σέ χίλια κομμάτια τίς γραφίδες τῶν στρατευμένων διαστροφέων τῆς ἱστορίας μας. Μεταξύ ἄλλων ἔγραφε καί τά ἑξῆς: Ὁ ἄπιστος Πατριάρχης τῶν Ἑλλήνων ἀδύνατον νά θεωρηθῆ ἀλλότριος τῶν στάσεων τοῦ ἔθνους του... Ἀλλ’ ἐξ αἰτίας τῆς διαφθορᾶς τῆς καρδίας του ὄχι μόνο δέν εἰδοποίησεν, οὐδ’ ἐπαίδευσε τούς ἀπατηθέντας, ἀλλά καθ’ ὅλα τά φαινόμενα ἦτο καί ὁ ἴδιος αὐτός, ὡς ἀρχηγός, μυστικός συμμέτοχος τῆς ἐπαναστάσεως. Εἴμεθα πληροφορημένοι ὅτι ἐγεννήθη ὁ ἴδιος ἐν Πελοποννήσῳ καί ὅτι εἶναι συνένοχος ὅλων τῶν ἀταξιῶν, ὅσας οἱ ἀποπλανηθέντες ραγιάδες ἔπραξαν κατά τήν ἐπαρχίαν τῶν Καλαβρύτων. Οὗτος λοιπόν εἶναι αἴτιος τοῦ παντελοῦς ἀφανισμοῦ τόν ὁποῖον μέλλουν διά τῆς θείας βοηθείας νά πάθωσιν οἱ ἀποπλανηθέντες ραγιάδες. Ἐπειδή δέ ἐβεβαιώθημεν πανταχόθεν περί τῆς προδοσίας του ὄχι μόνον εἰς βλάβην τῆς ῾Υψηλῆς Πύλης, ἀλλά καί εἰς ὄλεθρον τοῦ ἰδίου ἔθνους του, ἀνάγκη ἦτο νά λείψη ὁ ἄνθρωπος οὗτος ἀπό τοῦ προσώπου τῆς γῆς καί διά τοῦτο ἐκρεμάσθη πρός σωφρονισμόν τῶν ἄλλων.

11. Ὁ ἀπαγχονισμόςτοῦ Πατριάρχου ἐπιδρᾶ εὐνοϊκά στόν ἀγώνα

Ἡ σύγχυση καί τό μῖσος τοῦ σουλτάνου τόν ὁδήγησαν στήν πράξη τοῦ ἀπαγχονισμοῦ τοῦ Πατρι άρχου, πού ἔφερε εὐνοϊκά γιά τόν ἀγώνα ἀποτελέσματα, ὅπως ἄλλωστε εἶχε προβλέψει προφητικά ὁ ἡρωϊκός ἐθνομάρτυς. Ἡ ἐπίσημη Εὐρώπη, πού ἐκυριαρχεῖτο ἀπό τόν μισελληνισμό τοῦ Μέττερνιχ καί τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας, ἀρχίζει γιά πρώτη φορά νά βλέπει μέ συμπάθεια τό ἑλληνικό ζήτημα· ὁ φιλελληνισμός φουντώνει. Οἱ ῞Ελληνες ἀντί νά καμφθοῦν καί νά σωφρονισθοῦν, ξεσηκώθηκαν καί ἀγρίεψαν περισσότερο ζητώντας ἐκδίκηση, γιατί στό πρόσωπο τοῦ Πατριάρχου θεώρησαν ὅτι ἀτιμάζεται καί περιφρονεῖται τό Γένος. ῞Οπως γράφει ὁ Τερτσέτης ≪εἰς τήν κόψιν τοῦ ἑλ ληνικοῦ σπαθιοῦ ἦτο γραμμένον τό ὄνομα τοῦ Πατριάρχου καί ἐθέριζε≫. Αὐτό δέ τό πάθος τῆς ἱερᾶς ἐκ δικήσεως ἀπέδωσε θαυμάσια ὁ Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης, ὅταν τό 1872, μπροστά στόν νεότευκτο ἀνδριάντα τοῦ Γρηγορίου, στά προπύλαια τοῦ Πανεπιστημίου, στόν ἴδιο ἀνδριάντα τόν ὁποῖον σήμερα ἀσεβεῖς καί ἀγνώμονες ἀπόγονοι, κάτω ἀπό μία παράξενη ἀνοχή, σπάζουν, μουντζουρώνουν καί ὑβρίζουν, ἀπήγγειλε μέσα σέ νεκρική ἀπό τή συγκίνηση σιγή, παρουσίᾳ τῆς κυβερνήσεως, τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ, τό θαυμάσιο, τό ἀριστουργηματικό ἐκεῖνο ποίημα8:

Πῶς μᾶς θωρεῖς ἀκίνητος, ποῦ

τρέχει ὁ λογισμός σου

Τά φτερωτά σου ὄνειρα, γιατί στό

μέτωπό σου

νά μή φυτρώνουν, γέροντα, τόσες

χρυσές ἐλπίδες

ὅσες μᾶς δίδει ἡ ὄψις σου παρη-

γοριές κι’ ἐλπίδες;

Τώρα σέ βλέπει γίγαντα, πατέρα, ἡ

θάλασσά σου.

Τό λείψανό σου τό φτωχό, τό πο-

δοπατημένο

τ’ ἀνάστησε ἡ ἀγάπη μας, κι’ ἐδῶ

μαρμαρωμένο

θά στέκη ὁλόρθο, ἀκλόνητο καί

αἰώνια θέ νά ζήση

νἆναι φοβέρα ἀδιάκοπη σ’ ἀνα-

τολή καί δύση.

Στό μοναδικό λοιπόν αὐτό καί συγκλονιστικό ποιητικό ἀριστούργημα, πού δείχνει περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλο στοιχεῖο τόν σεβασμό τοῦ ἔθνους πρός τόν ἡρωϊκό Πατριάρχη καί κάνει ἔτσι νά φαίνεται πιό ἀπαίσια ἡ σημερινή ἀσέβεια τῶν παρασυρμένων νέων μας, πού ἔφθασαν μέχρι τοῦ σημείου νά σπάσουν ἀπό τόν ἀνδριάντα μέρος τῆς ράβδου, παρουσιάζει ὁ ποιητής ἕνα κυνηγημένο πουλί, προφανῶς τόν δικέφαλο ἀετό, σάν ἔκφραση τοῦ Γένους, νά σκοτεινιάζει τόν οὐρανό μέ τά φτερά του, Καί μέ φωνή πού ξέσχιζε σκληρά τά σωθικά του ἐφώναξε καί ἐμούγκρισε. Χτυπᾶτε, Πολεμάρχοι, ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη ὁ χαλασμός. Κρεμοῦν τόν Πατριάρχη. Ἡ ἴδια ἱερή μανία νά ἐκδικηθεῖ τό Γένος τόν ἄδικο καί προσβλητικό θάνατο τοῦ Πατριάρχου ἐκφράζεται καί ἀπό τόν ἐθνικό μας ποιητή, τόν Διονύσιο Σολωμό, στόν ἐθνικό μας ὕμνο, τόν ὁποῖον τουλάχιστον ἔπρεπε νά μή τολμοῦν νά ψάλλουν οἱ ὑβρισταί τῆς μνήμης του: ῞Ολοι κλαῦστε· ἀποθαμένος ὁ ἀρχηγός τῆς Ἐκκλησιᾶς, κλαῦστε, κλαῦστε· κρεμασμένος ὡσάν νἄτανε φονιᾶς Ἔχει ὁλάνοικτο τό στόμα π’ ὧρες πρῶτα εἶχε γευθῆ τ’ Ἅγιον Αἷμα, τ’ Ἅγιον Σῶμα λές πώς δέ θά ξαναβγῆ ἡ κατάρα πού εἶχε ἀφήσει λίγο πρίν ἀδικηθῆ εἰς ὁποῖον δέν πολεμήσει καί ἠμπορεῖ νά πολεμῆ Τήν ἀκούω, βροντάει, δέν παύει εἰς τό πέλαγος, εἰς τήν γῆ καί μουγκρίζοντας ἀνάβει τήν αἰώνια ἀστραπή. Καί δέν ἦταν δυνατόν νά γίνει ἄλλως, παρά νά ἀποδώσουν οἱ δύο ἐθνικοί μας ποιηταί τό ἐμπεδωμένο στή συνείδηση τοῦ λαοῦ ὑψηλό αἴσθημα ἐκτιμήσεως τῆς θυσίας τοῦ Πατριάρχου, τό ὁποῖο περιέργως παρασιωποῦν οἱ δῆθεν ἐν ὀνόματι τοῦ λαοῦ ἀγωνιζόμενοι, σέ ἄλλους ὅμως κυρίους δουλεύοντες κονδυλοφόροι.

(5ον.–Τελευταῖον)

12. Οἱ τιμές τῆς Ρωσίας καί  τῆς Ἑλλάδος πρός τό Ἱερό Λείψανο τοῦ Πατριάρχου

Μετά τόν ἀπαγχονισμό ἐπί τρεῖς ἡμέρες ἔμεινε τό ἅγιο Σκήνωμα τοῦ Ἐθνομάρτυρος στά χέρια τοῦ ἀγρίου ὄχλου καί τῶν Ἑβραίων, μέχρις ὅτου στίς 13 Ἀπριλίου τό ἔρριξαν στή θάλασσα τοῦ Κερατίου κόλπου. Τό Σάββατο τοῦ Θωμᾶ, 16 Ἀπριλίου, ἀνέλπιστα προσκολλήθηκε στό πλοῖο τοῦ ἐκ Κεφαλληνίας Νικ. Σκλάβου καί μέσα στή γενική τοῦ πληρώματος συγκίνηση μεταφέρθηκε στήν Ὀδησσό. Ἀπό τή στιγμή ἐκείνη ἀρχίζει ἡ θαυμαστή ἱστορία τῆς ἀποδόσεως πρωτοφανῶν στό ἱερὸ Λείψανο τοῦΠατριάρχου τιμῶν.Ὁ Γρηγόριος ξεφεύγει πλέον ἀπό τά πλαίσια τῶν ἀνθρωπίνων νόμων, τῆς ἀνθρωπίνης ἐκτιμήσεως, καί εἰσάγεται ἀπό τήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ στά ἅγια τῶν ἁγίων τοῦ Γένους. Ἀντί τῶν χλευασμῶν καί τῆς καταφρόνιας πού ἐδοκίμασε ζῶν, ἀπολαμβάνει τώρα νεκρός τίς τιμές πού τοῦ ἄξιζαν. Συνεγείρεται ἡ Ὀδησσός στό ἄκουσμα ὅτι ἔρχεται τό λείψανο τοῦ Πατριάρχου.Ἡ αὐτοκρατορική Ὀρθόδοξη Ρωσία σέ συμφωνία μέ τό λαϊκό αἴσθημα ὀργάνωσε τήν ὑποδοχή καί ἐτίμησε τό λείψανο, ὅπως ταίριαζε στόν οἰκουμενικό τῆς Ὀρθοδοξίας Πατριάρχη. Στήν Ὀδησσό ἐξεφώνησε δύο θαυμασίους πρός τόν Πατριάρχη λόγους, ἐπικήδειο καί μετά ἕνα χρόνο ἐπιμνημόσυνο, ὁ μεγάλος ρήτωρ καί διδάσκαλος τοῦ Γένους Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων9. Ὁ πρῶτος ἀρχίζει ὡς ἑξῆς: Ἔμελλες ἄρα, Παναγιώτατε Πατριάρχα Γρηγόριε, ἀφ’ οὗ μοί ἔδωκας πολλάς πολλῶν λόγων ὑποθέσεις καί ἀφορμάς, ἔμελλες τέλος νά κινήσης τήν ἀσθενῆ μου γλῶσσαν καί εἰς ἐπιτάφιον λόγον σου.  Πενήντα χρόνια ἀργότερα, τόἐλεύθερο πλέον ἑλληνικό κράτος ἐνέκρινε μέ ἀπόφαση τῆς Βουλῆς αἴτημα τοῦ Μητροπολίτου Ἀθηνῶν Θεοφίλου, τό 1871, νά μεταφερθοῦν ἀπό τή Ρωσία τά λείψανα τοῦ Πατριάρχου στήν ἐλεύθερη Πατρίδα, διότι, ὅπως ἐγράφετο, «ἡ ἐθνική εὐγνωμοσύνη ἐπιβάλλει ἡμῖν τό ἱερόν καθῆκον νά ἐκπληρώσωμεν ἤδη τόν ἁγνόν καί φυσικόν τοῦτον πόθον τῆς ἁγίας ἐκείνης ψυχῆς»10. Πολυμελής ἀντιπροσωπεία ἐπιβιβασθεῖσα στό πλοῖο «Βυζάντιον» ἔφθασε στήνὈδησσό, ὅπου ἐπί τῇ ἀναχωρήσει τοῦ Ἱ. Λειψάνου ἐπανελήφθησαν οἱ λαμπρές τελετές, πού ἔλαβαν χώρα κατά τήν ἄφιξή του. ΣτήνἈθήνα ἦταν συγκινητική στό ἔπακρο καί πάνδημη ἡ ὑποδοχή. Εἶχαν φθάσει στόν Πειραιᾶ στίς 14 Ἀπριλίου τοῦ 1871 οἱ βασιλεῖς, ἡ ἱερά σύνοδος, ἡ κυβέρνηση, καί πλήθη παραληροῦντος λαοῦ ἀπέδωσαν τιμές καί ὑποδέχθηκαν σέ ἐλεύθερο ἔδαφος τόν πρωτομάρτυρα τῆς ἐλευθερίας, ὅπως προφητικά καί πάλι εἶχε προβλέψει. Τό Ἱ. Λείψανο τοποθετήθηκε στόν Μητροπολιτικό Ἱ. Ναό Ἀθηνῶν, ὅπου βρίσκεται μέχρι σήμερα, τό ἑπόμενο δέ ἔτος ἐπανελήφθησαν οἱ τιμητικές ἐκδηλώσεις, ὅταν ἔγινε ἡ ἀποκάλυψη τοῦ ἀνδριάντος στά προπύλαια τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ὁπότε ἀπήγγειλε, τό συγκλονιστικό του ποίημα ὁ Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης. Ἔτσι ὅπως παρατηρεῖ στήν ἐξαίρετη γιά τόν Πατριάρχη μονογραφία του ὁ Τάκης Κανδηλῶρος:

ΤόνΠατριάρχην ἐστέγασε νεκρόν ἡ ἀγάπη συμπάσης τῆς Ὀρθοδοξίας· τούς ἐμπτυσμούς τοῦ σεπτοῦ προσώπου του ἐκάθηρε τό αἷμα τόσων χιλιάδων Τούρκων, πεσόντων ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἀγῶνι. Ἡ πανελλήνιος Μοῦσα τῷ ἔψαλλε τόσα θούρια, μία μεγάλη αὐτοκρατορία τῷ ἀπένειμεν ὑπερόχους ἐπικηδείους τιμάς, τό δέ ἐλεύθερον Ἑλληνικόν Κράτος τόν ὑπεδέχθη καί τόν ἐνεθρόνισε ἐσαεί εἰς τό ἄφθιτον Πάνθεον τῶν ἑλληνικῶν καρδιῶν11. Ἐπιστέγασμα δέ αὐτῆς τῆς τιμῆς ἦταν ἡ ἀπόφαση τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἡ ὁποία συνελθοῦσα στίς 8 Ἀπριλίου τοῦ 1921 εἰς ἔκτακτον συνεδρίαν ἀποφάσισε τήν ἔνταξη τοῦ Γρηγορίου εἰς τό ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας12 μέ ἀφορμή τή συμπλήρωση ἑκατονταετίας ἀπό τοῦ μαρτυρικοῦ του θανάτου, ἐνῶ τό ἴδιο ἔτος ὁ σοφός καθηγητής Χρ. Ἀνδροῦτσος ἐξεφώνησε θαυμάσιο πανηγυρικό, πού τόν δημοσιεύσαμε στό ἀνθολόγιο τοῦ σχετικοῦ μέ τόν Πατριάρχη ἔργου μας. Ἡ πράξη τῆς ἱερᾶς συνόδου μεταξύ ἄλλων λέγει: Ὀρθῶς ἔγνω συνευδοκοῦντος καί τοῦ συμπαρισταμένου κατ’ αὐτήν Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας Φωτίου καθιερωθῆναι ἀπό τοῦ νῦν καί ἐπισήμως τήν ἕως τοῦδε αὐθορμήτως ἀναφερομένην τιμήν τῷ ἀοιδίμῳ Ἀρχιεπισκόπῳ Κωνσταντινουπόλεως καί Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ Γρηγορίῳ τῷ δι’ ἀγχόνης ὑπέρ Χριστοῦ καί τοῦ ποιμνίου μεμαρτυρηκότι τῇ ι´ Ἀπριλίου τοῦ σωτηρίου ἔτους #αωκα´ καί συντετάχθαι τοῦ λοιποῦ τό ἱερόν αὐτοῦ ὄνομα ἐν ταῖς μνήμαις τῶν Κηρύκων, Εὐαγγελιστῶν, Μαρτύρων, Ὁμολογητῶν, Ἐγκρατευτῶν, Ἱερομαρτύρων, ὡς Ἁγίου ἑορταζομένου ἐν πᾶσι τοῖς Ἱεροῖς Ναοῖς τῆς ἀνά τήν Ἑλλάδα πᾶσαν Ἐκκλησίας αὐτῇ δέ τῇ ἡμέρᾳ τοῦ μαρτυρίου, τῇ δεκάτῃ δῆλον ὅτι Ἀπριλίου παντός ἔτους, εἰς αἰῶνα τόν ἅπαντα εἰς δόξαν τοῦ ἁγιάσαντος αὐτόν οὐρανίου τῆς Ἐκκλησίας Νυμφίου, μεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.

Ἐπίλογος

Οἱ ὑβρισταί καί χλευασταί τῆς ζωῆς καί τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Πατριάρχου καί ἄλλων μορφῶν τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ γένους δέν εἶναι πλέον ἐκ τῶν ξένων καί ἀλλοτρίων ἀλλά ἰδικοί μας, ὁμόφυλοι καί ὁμόθρησκοι. Ἡ εὐθύνη ὅλων μας εἶναι τώρα μεγαλυτέρα. Εἶναι τόση ἡ διάβρωση, ὑπό τό πρόσχημα μιᾶς προοδευτικῆς καί φωτισμένης καί ἀνεξάρτητης δῆθεν ἐπιστήμης, ὥστε, ἐνῶ δέν εἶχε κοπάσει ἀκόμη ὁ ἀπόηχος ἀπό τίς ἐκδηλώσεις γιά τά 150 χρόνια ἀπό τήν ἐθνεγερσία, πού ὀργανώθηκαν τό 1971, βρέθηκε δυστυχῶς καθηγητής Θεολογικῆς Σχολῆς, ὁ ὁποῖος συνέγραψε δυσφημιστικόν καί ἀσεβές ἔργο γιά τόν Πατριάρχη Γρηγόριο Ε´13. ῏Ησαν σπάνιοι παλαιότερα οἱ ὑβρισταί τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ κλήρου, τόσο δέ ἀποκομμένοι ἀπό τό κοινό αἴσθημα, ὥστε οὔτε τό ὄνομά τους τολμοῦσαν νά θέσουν στίς ἄκριτες καί ἐμπαθεῖς συγγραφές τους. Ἡ «Ἑλληνική Νομαρχία», ἕνα ἐμπαθές καί ἀναξιόπιστο κείμενο, προβάλλεται τελευταῖα φορτικά ἀπό τά μέσα ἐνημερώσεως, ἐνῶ ἀγνοοῦνται δεκάδες συγγραφῶν καί ἀπομνημονευμάτων τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ 21. ῞Ενας λόγιος παλαιότερα, ὁ Ροΐδης, ἐτόλμησε νά χλευάσει τήν Ἐκκλησία, εἰσέπραξε ὅμως τήν γενική τοῦ λαοῦ καί τῶν λογίων κατακραυγή. Γιά τόν ἐμποτισμένο ἀπό τό πνεῦμα τῆς ἀρνήσεως λόγιο γράφει χαρακτηριστικά ὁ Σπ. Μελᾶς, στή Νεοελληνική του Λογοτεχνία (σ. 277): «῞Ενας λαός, πού μόλις ἔβγαινε ἀπό μιά ἐπανάσταση, πού ἐπιχείρησε μέ θρησκευτικό αἴσθημα καί τήν ἐκκλησία του ἐπί κεφαλῆς, σωστό ραχοκόκκαλο τοῦ ἐθνικοῦ σώματος, ἀπό κάθε ἄλλο εἶχε ἀνάγκη, παρά ἀπό τούς σαρκασμούς καί τίς εἰρωνεῖες τοῦ Ροΐδη κατά τῆς θρησκείας καί τῆς Ἐκκλησίας». Δέν πρέπει νά ἐπιτρέψουμε νά εὐδοκιμήσουν ἡ ὕβρις, ἡ ἀγνωμοσύνη καί ἡ προδοσία. Ἡ δόξα τοῦ ἐθνομάρτυρος Γρηγορίου, δόξα καί τιμή τοῦ ἴδιου τοῦ ἔθνους, πρέπει νά προστατευθεῖ ἀπό τούς λασπολόγους ἀρνητάς, γιατί ἔτσι προστατεύεται καί ἡ ἱστορία. Εἶναι καιρός νά ἀναστήσουμε τήν ἱστορική ἀλήθεια, νά ἀποκαταστήσουμε, μαζί μέ τούς θραυσμένους ἀνδριάντας, τίς ἱερές μνῆμες τῶν μεγάλων μορφῶν τῆς ἐθνικῆς μας ἱστορίας.

Σημειώσεις

1. Βλ. σχετικῶς τή μελέτη τῆς Χριστίνας Μπουλάκη-Ζήση, πού ἀναφέρεται σέ ἕνα συνεργάτη τοῦ Πατριάρχου στά ἐκπαιδευτικά προγράμματα, τόν Ἱλαρίωνα Σιναΐτη, καί δίνει συγχρόνως μία γενική εἰκόνα τῆς καταστάσεως γιά τήν παιδεία. Ὁ τίτλος τῆς μελέτης εἶναι· Ἱλαρίων Σιναΐτης, Μητροπολίτης Τυρνόβου. Ἡ ζωή καί τό ἔργο αὐτοῦ,Θεσσαλονίκη 1983. Πολύ καλή εἰκόνα γιά τή συμβολή τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γρηγορίου Ε´ στήν ὀργάνωση τῆς Παιδείας τοῦ Γένους δίδει ὁ Μ. Γεδεών, Ἡ πνευματική κίνησις τοῦ Γένους κατά τόν ιη´ καί ιθ´ αἰώνα, Ἀθήνα 1976. Ἀπογοητευτική εἶναι ἡ εἰκόνα πού δίδει ἡ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τῆς Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν, διότι στηρίζεται ἡ ἀνάλυση στίς ἀπόψεις τῶν «διαφωτιστῶν», τῶν παλαιῶν καί νέων ὀπαδῶν τοῦ Ἀδαμ. Κοραῆ. Γράφει ὁ Μ. Γεδεών (ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 292-223)· «Τήν ὑπέρ τῶν γραμμάτων καί σχολείων φροντίδα καί ἐποπτείαν ταύτην ἡ Μ.Ἐκκλησία ἤσκει οὐχί συνιστῶσα μόνον, οὐχί τήν ἵδρυσιν εὐλογοῦσα, ἀλλά καί παρακελευομένη πρός σπουδήν τῶν γραμμάτων καί παρορμῶσα πρός ἐπανίδρυσιν ἐκπαιδευτηρίου τινός ὑπό χρονικῆς ἐπηρείας εἰς νάρκωσιν περιπεσόντος. Οὕτως ἐφρόντισε περί τῆς ἀνασυστάσεως τῆς ἐν τῷ παρελθόντι αἰῶνι τοσοῦτον κλέος ἀραμένης ἀθωνιάδος ἀκαδημίας,τῷ μέν 1800 διά τῆς εἰςἍγιον ῎Ορος ἐξαρχικῆς ἀποστολῆς τοῦ ἐπισκόπου Σταγῶν Παϊσίου τοῦ Θεσσαλοῦ, πρό πεντήκοντα δέ σχεδόν ἐτῶν ἐπί τῆς πρώτης πατριαρχείας τοῦ ἀειμνήστου Γερμανοῦ Δ´ τοῦ ἀπό Δέρκων, διά γραμμάτων ἰδιωτικῶν καί ἐπισήμων. Διά τοιούτων ἐγκυκλίων ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Ε´ ὁ ἀπό Σμύρνης ἔν τε τῇ δευτέρᾳ καί τῇ τρίτῃ αὐτοῦ Πατριαρχείᾳ συνεβούλευε καί προέτρεπε καί πρός ἵδρυσιν ἐκπαιδευτηρίων, καί πρός ὀρθήν ἐκπαίδευσιν, νουθετῶν μετά τῆς περί αὐτόν ἱερᾶς συνόδου, ὅπως ἀποφεύγωσιν οἱ μαθηταί καί διδάσκαλοι τάς τότε ἐπιπολαζούσας ἑτεροδιδασκαλίας, ἀποτρέπων ἀπό τῆς μακρᾶς σπουδῆς ἐπιστημῶν τινων, ἅς ἐδίδασκον ἄνθρωποι, ἤ σπουδάσαντες ἐπιπολαίως ἐν τῇ Δύσει, ἤ παρασυρόμενοι ὑπό τοῦ διασυρίζοντος ἡδέως πνεύματος τῆς μεγάλης Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως». Διά τόν ἐπιθυμοῦντα νά μελετήση τά τῆς Τουρκοκρατίας καί τῆς συμβολῆς τοῦΟἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἀπαραίτητες εἶναι οἱ πολλές ἀμερόληπτες ἱστορικές μελέτες τοῦ Τ. Γριτσοπούλου.

2. Ἀνάλυση κριτική γιά τήν εὐθύνη τῆς πολιτικῆς ἡγεσίας τῆς τότε ἐποχῆς βλ.Θ.Ζήση, ΓεννάδιοςΒ´ Σχολάριος,Βίος-συγγράμματα-διδασκαλία,Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 186 κ.ἑ.

3.Περί τῶνΦαναριωτῶν γράφει μέ θαυμασμό ὁ Ἐπαμ. Σταματιάδης, Βιογραφίαι τῶν Ἑλλήνων Μεγάλων Διερμηνέων τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους,Ἀθήνα 1865,Θεσσαλονίκη 1973, ὑπόΠ.Πουρναρᾶ, σελ. 14-15· «Φαναριῶται! ὄνομα προφερόμενον σήμερον παρά τινων ἀγνοούντων ἤ μή ἐπισταμένως μελετησάντων τήν πάτριον ἱστορίαν μετά φρίκης! Φαναριῶται! ὄνομα θεωρούμενον σήμερον παρά πολλῶν ὡς συνώνυμον τῆς χαμερπείας, ἰταμότητος καί πάσης κακοηθείας. Καί ὅμως, ἄν ἤμεθα δίκαιοι, ὀφείλομεν νά θαυμάσωμεν τούς μεγάλους ἐκείνους ἄνδρας, οἵτινες ἐνῶ ὅλη ἡἙλλάς ἐκοιμᾶτο τόν βαρύν τῆς δουλείας καί ἀπαιδευσίας ὕπνον, μόνοι ἀντεπροσώπευον τήν ἑλληνικήν εὐφυΐαν, ἐκράτουν ἐν τῇ παλάμῃ των τήν τύχην ἀχανοῦς αὐτοκρατορίας, ἐκόλαζοντάς κατά τῶν ὁμογενῶν των ἀγρίας ὀρέξεις τοῦ φανατισμοῦ καί τῆς βαρβαρότητος, ἐκαλλιέργησαν τάς Μούσας διά τρόπου ἀξιοθαυμάστου, προσέφεραν δείγματα πατριωτισμοῦ καταπληκτικοῦ, καί διά τοῦ αἵματος αὐτῶν ἐξηγίασαν βίον ἐθνικόν καί ἀμώμητον. ῎Ισως καί μεταξύ αὐτῶν εὑρέθησάν τινες ἔχοντες

ἐλλείψεις (καί τίς ἄνθρωπος ὁ μή ἔχων τοιαύτας!) ἀλλ’ αἱ ἐλλείψεις αὗται ἐξαφανίζονται ἐν τῇ πληθύϊ τῶν ἀρετῶν, οὐδέ δύναται νά μή συνομολογήσῃ τις ὅτι μέρος τῆς ἐθνικῆς της ὑπάρξεως ὀφείλει ἡ Ἑλλάς εἰς τούς λεγομένους Φαναριώτας».

4. Δημοσιεύθηκε πρόσφατα στόν τύπο ὅτι ὁ πάπας Παῦλος ὁ ΣΤ´ ἀποκατέστησε ἐπί τέλους στή συνείδηση τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν τά θύματα τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως, ἀνακηρύσσοντας σέ Ὁσίους καί Μάρτυρες πολλούς κληρικούς καί μοναχούς,πού σφαγιάσθηκαν ἀπό τούς ἐπαναστάτες. Συμπληρώνοντας σήμερα (2002) τά ὅσα τότε (1983) γράφαμε γιά τή Γαλλική Ἐπανάσταση παραθέτουμε ὅσα γράφει ὁ Russel Lewis σέ ἄρθρο του πού δημοσιεύθηκε στήWall Street Journal ἐπ᾿ εὐκαιρίᾳ τῆς 14ης ᾿Ιουλίου, ἐπετείου τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως. Τό ἄρθρο εἶχε τίτλο «Δέν ὑπάρχει τίποτε νά γιορτάσουμε τήν ἡμέρα τῆς κατάληψης τῆς Βαστίλλης». Ἀναδημοσιεύθηκε στήν ἐφημερίδα «Τό Βῆμα»,Κυριακή14᾿Ιουλίου2002.Καταλήγει μέ τά ἑξῆς: «Πολιτικά τό κύριο δημιούργημα τῆς Ἐπανάστασης ἦταν ἕνα κράτος πολύ πιό ἀπολυταρχικό ἀπό αὐτό τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ´. Οἱ ἀγρότες πραγματικά ἀπηλλάγησαν ἀπό τίς φεουδαρχικές ὀφειλές καί τή δεκάτη καί πολλοί ἀπό αὐτούς ἔγιναν κύριοι τῆς γῆς τους, ἔχασαν ὅμως καί τά φεουδαρχικά δικαιώματά τους στό σιτηρέσιο καί στόν θερισμό.Οἱπλουσιώτεροιἀγρότες καί οἱ κερδοσκόποι κέρδισαν, οἱ πιό φτωχοί ἀγρότες ἔγιναν φτωχότεροι ἀπό ποτέ.Καίβέβαια ὅλες οἱ τάξεις ὑπέφεραν ἐξίσου μέ τίς ἐπιστρατεύσεις, πού πῆραν τούς γιούς τους, γιά νά μή γυρίσουν ποτέ πίσω ἤ γιά νά γυρίσουν ἀνάπηροι. Αὐτό ἦταν ἕνα βάρος πολύ πιό τυραννικό ἀπό τά ὅσα εἶχε ἐπιβάλει τό σήμερα διασυρόμενο παλαιό καθεστώς καί ἀναπαρήχθη ἀπό πολλά κράτη, ἐπιταχύνοντας ἔτσι τόν κατήφορο στόν καθολικό πόλεμο.Ἡ ἀπεχθέστερη κληρονομιά τῆς ΓαλλικῆςἘπανάστασης δέν ἦταν ὡστόσο αὐτή· ἦταν ἡ ἀντίληψη ὅτι τά δύσκολα πολιτικά προβλήματα λύνονται καλύτερα διά τῆς βίας. Στή χειρότερη μορφή της εἶναι ἡ θεωρία ὅτι μιά ἐνάρετη ἤ πεφωτισμένη ἐλίτ ἔχει τό δικαίωμα -γιά τό καλό τοῦ λαοῦ- νά ἐπιβάλλει τίς ἀπόψεις της μέ τήν τρομοκρατία. Εἶναι μιά κληρονομιά γιά τήν ὁποία μετανιώνουμε ὅλοι σήμερα. Καλή ἐπέτειο!»

5. Εἶναι κατηγορηματικός γιά τό θέμα αὐτό ὁ γέρος τοῦ Μωρηᾶ στό λόγο του πρός τούς φοιτητάς πάνω στήν Πνύκα καί εἶναι ἀπορίας ἄξιο πῶς ξεπερνοῦν τή γνώμη του ὅσοι θέλουν τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση ἐπηρεασμένη ἀπό τή Γαλλική, ταξικό καί κοινωνικό κίνημα τῶν πτωχῶν ἐναντίοντῶνκοτζαμπάσηδωνκαίτῶν δεσποτάδων. Λέγει ὁ Κολοκοτρώνης· ≪Ἡ ἐπανάστασις ἡ ἰδική μας δέν ὁμοιάζει μέ καμμιάν ἀπ’ ὅσας γίνονται τήν σήμερον εἰς τήνΕὐρώπην. Τῆς Εὐρώπης αἱ ἐπαναστάσεις ἐναντίον τῶν διοικήσεών των εἶναι ἐμφύλιος πόλεμος. Ὁ ἐδικός μας πόλεμος ἦταν ὁ πλέον δίκαιος· ἦταν ἔθνος μέ ἄλλο ἔθνος, ἦταν μέ ἕνα λαόν ὅπου ποτέ δέν ἠθέλησε νά ἀναγνωρισθῆὡς τοιοῦτος οὔτε νά ὁρκισθῆ παρά μόνο ὅ,τι ἔκανε ἡ βία. Οὔτε ὁ σουλτάνος ἠθέλησε ποτέ νά θεωρήση τόν ἑλληνικόν λαόν, ἀλλ’ ὡς σκλάβους... ῞Οταν ἀποφασίσαμε νά κάμωμε τήν ἐπανάστασι δέν ἐσυλλογισθήκαμε οὔτε πόσοι εἴμεθα οὔτε πῶς δέν ἔχομε ἅρματα οὔτε ὅτι οἱΤοῦρκοι ἐβαστοῦσαν τά κάστρα καί τάς πόλεις, οὔτε κανέναςφρόνιμος μᾶς εἶπε “ποῦ πᾶτε ἐδῶ νά πολεμήσετε μέ σιταροκάραβα βατσέλα” ἀλλ᾿ὡς μία βροχή ἔπεσε εἰς ὅλους ἡ ἐπιθυμία τῆς ἐλευθερίας μας, καί ὅλοι, καί ὁ κλῆρος μας καί οἱ προεστοί καί οἱ καπετανέοι καί οἱ πεπαιδευμένοι καί οἱ ἔμποροι, μικροί καί μεγάλοι, ὅλοι ἐσυμφωνήσαμε εἰς αὐτό τό σκοπό καί ἐκάμαμε τήν ἐπανάστασι≫. Καί ὁ στρατηγός Μακρυγιάννης διηγεῖται ἁπλοϊκά, γιατί ἀποφάσισε νά ἀναμειχθεῖ στόν ἀγώνα μέ τή μύησή του στή Φιλική Ἑταιρεία. ῎Οχι βέβαια γιά νά κάνει κοινωνικό καί ταξικό ἀγώνα. Ἀλλ’ ἄς ἀκούσουμε τόν ἴδιο, νά διηγεῖται πῶς τόν ἐμύησε στήνἙταιρεία ὁ φίλος του ἱερεύς· ≪Κατεβάζει τίς εἰκόνες καί μ’ὁρκίζει καί ἀρχινάγει νά μέ βάλη εἰς τό μυστήριον... Πῆγα στοχάστηκα καί τἄβαλα ὅλα ὀμπρός καί σκοτωμόν καί κιντύνους καί ἀγῶνες-θά τά πάθωδιά τήν λευτερίαν τῆς Πατρίδος μου καί τῆς θρησκείας μου. Πῆγα καί τοῦ εἶπα· “Εἶμαι ἄξιος”. Τοῦ φίλησα τό χέρι, ὁρκίστηκα.. Καί ἡ εὐχή τοῦ παπᾶ τοῦ εὐλογημένου καί τῆς Πατρίδος μου καί θρησκείας μου, ὡς τήν σήμερον δέν μ’ ἄφησε ὁΘεός νά ντροπιαστῶ. Τράβηξα δεινά, πληγές καί κιντύνους, ὅμως εἶμαι καλά σάν θέλει ὁ Θεός...≫. Καί μετά ἀπό αὐτό εἶναι ἀπορίας ἀλλά καί δακρύων ἄξιον πῶς βρίσκονται ἐκπαιδευτικοί, οἱ ὁποῖοι στό ἐπίσημο δελτίο τῆς ΟΛΜΕ (Μάρτης 1983) σέ κύριο ἄρθρο μέ τίτλο «25 Μαρτίου 1821: ἐθνική λαϊκή ἐξέγερση» διαστρέφουν τό νόημα τῆς ἐπαναστάσεως λέγοντας ὅτι ≪τό αἴτημα γιά ἐθνική ἀνεξαρτησία καί ὁλοκλήρωση συνδυαζόταν στενά μέ τό αἴτημα γιά κοινωνική δικαιοσύνη καίἀποκατάσταση τῶν πλατιῶν λαϊκῶν μαζῶν, μέ πρωτοπορία

τήν ἐξεγερμένη ἀγροτιά, πού κύριος στόχος της ἦταν ἡ ἀναδιανομή τῆς γῆς, τούς βιοτέχνες καί τούς μικρεμπόρους. Ἐμπόδιο στά αἰτήματα αὐτά ἦταν ὄχι μόνο ἡ Τουρκική κυριαρχία, ἀλλά καί τά ντόπια φεουδαρχικά δεσμά τῶν κοτζαμπάσηδων, πού ἀντιστρατεύονται ὁποιαδήποτε κοινωνική ἐξέλιξη πού θά ἔθετε σέ κίνδυνο τά προνόμιά τους.Οἱ κοτσαμπάσηδες καί ὁ ἀνώτερος κλῆρος στήν πλειοψηφία τους εἴτε σύρθηκαν στήν ἐπανάσταση, γιατί δέν μποροῦσαν νά κάνουν διαφορετικά μπροστά στό γενικό ξεσηκωμό, εἴτε προσχώρησαν ὑστερόβουλα ἀποβλέποντας σέ μιά νέα μορφή κυριαρχίας πάνω στόν ἐπαναστατημένο λαό≫. Πῶς θά ἀναλύσουν στά παιδιά τά κείμενα τοῦΚολοκοτρώνη καί τοῦΜακρυγιάννη καί ὅλες τίς ἐπίσημες διακηρύξεις τοῦ ἀγῶνος; ῎Ας παρουσιάσουν ἕνα κείμενο πού νά λέγει γιά ἐμφύλιο πόλεμο, γιά ταξικό ἀγώνα, γιά πάλη τῶν τάξεων, γιά ἀντικληρικό πνεῦμα.

6. Ἀπό τό μοναστήρι, ἀπό τόν ἡγούμενο μαθαίνει ὁ λαός τό μυστικό τοῦ ξεσηκωμοῦ, ὅπως τραγουδᾶ ὁ ἴδιος σέ δημοτικό τραγούδι. Στόχος δέν εἶναι νά διώξουν τούς Κοτζαμπάσηδες καί τούς δεσποτάδες, ἀλλά τόν ἀλλόθρησκο καί ἀλλοεθνῆ κατακτητή: Κρυφά τό λένε τά πουλιά, κρυφά τό λέν τ’ἀηδόνια κρυφά τό λέει ὁ Γούμενος ἀπό τήν Ἅγια Λαύρα. Παιδιά γιά μεταλάβετε, γιά ξεμολογηθῆτε, δέν εἶν’ὁ περσινός καιρός κι ὁ φετεινός χειμώνας, μᾶς ἦρθ’ἡ ἄνοιξη πικρή, τό καλοκαίρι μαῦρο, γιατί σηκώθη πόλεμος καί πολεμοῦν τούς Τούρκους. Νά διώξουμ ’ὅλη τήν Τουρκιά ἤ νά χαθοῦμε οὖλοι.

7. Περικλῆ Βιζουκίδη, καθηγητοῦ Παν/μίου Θεσ/νίκης, «Ἡ Ἐκκλησία καί ὁ ἱερός ἀγών», ἐν Γρηγόριος Παλαμᾶς 21 (1937) 141-143.

8. Ὁλόκληρο τό ποίημα δημοσιεύεται στό ἀνθολόγιο τῶν κειμένων στό μνημονευθέν ἔργο μας.

9. Τά κείμενα δημοσιεύονται στό ἀνθολόγιο τοῦ μνημονευθέντος ἔργου μας.

10.Βλέπετόκείμενοστόἀνθολόγιο.

11.Τ.Κανδηλώρου, ἔνθ’ἀνωτ., σελ. 247–248.

12.Ὁλόκληροντόκείμενοτῆςσυναριθμήσεως τοῦ Γρηγορίου μετά τῶν Ἁγίωντῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας,βλ. στό ἀνθολόγιο κειμένων τοῦ προαναφερθέντος ἔργου μας. Πολύ συγκροτημένο εἶναι τό ἁγιολογικό ἄρθρο τοῦ Μπεκατώρου, στήν Θρησκευτική καί ᾿ΗθικήἘγκυκλοπαίδεια, ὅπου βρίσκει κανείς τίς σχετικές πληροφορίες.

13. Πρόκειται περί τοῦ ἔργου τοῦ καθηγητοῦτοῦΘεολογικοῦΤμήματος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νικολάου Ζαχαροπούλου, Γρηγόριος Ε´. Σαφής ἔκφρασις τῆς ἐκκλησιαστικῆς πολιτικῆς ἐπί Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1974. Εἰς τό τέλος τοῦ προαναφερθέντος ἔργου μας μεταξύ τῶν κειμένων δημοσιεύομε συντριπτική κριτική τοῦ γνωστοῦ ἱστορικοῦ Τ. Γριτσοπούλου, γιά τό ἀπαράδεκτο πράγματι αὐτό βιβλίο ἑνός καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς,πού τολμᾶ νά ἐξευτελίζει ἐθνομάρτυρες καί Ἁγίους τῆςἘκκλησίας.  Δημοσιεύονται ἐπίσης ὅσα εἶπεν ὁ γράφων (Θ. Ζήσης) στή συνεδρία τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς κατά τή διαδικασία ἐκλογῆς καί δείγματα γραφῆς τοῦ Ν. Ζαχαροπούλου.Βλ. Ἀνθολόγιο. Δημοσιεύονται ἐπίσης ὅσαεἶπεστήσυνεδρία τῆςΘεολογικῆς Σχολῆς κατά τή διαδικασία ἐκλογῆς τοῦ Ν. Ζαχαροπούλου ὡς καθηγητοῦ τῆςΘεολογικῆς Σχολῆς ὁ ἐκ τῶν εἰσηγητῶν Σεβ. Μητρ. Τυρολόης καί Σερεντίου Παντελεήμων Ροδόπουλος.