Τη αυτή ημέρα, Δευτέρα της Πεντηκοστής, αυτό το ΠΑΝΑΓΙΟΝ και ζωοποιόν και παντοδύναμον ΠΝΕΥΜΑ εορτάζομεν, το τρίτον πρόσωπον της ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ, το ομότιμον και ομοούσιον και ομόδοξον τω Πατρί και τω Υιώ.
Πάσα πνοή, δόξαζε Πνεύμα Κυρίου,
Δι΄ ου πονηρών πνευμάτων φρούδα θράση.
Δι΄ ου πονηρών πνευμάτων φρούδα θράση.
Τριάς υπάρχει η Αγία η παρ΄ ημών των Ορθοδόξων Χριστιανών πιστευομένη και λατρευομένη Θεότης, μίαν έχουσα την δύναμιν, μίαν την σύνταξιν και μίαν την προσκύνησιν. Ομοούσιος και αδιαίρετος εν τρισί προσώποις γνωριζομένη, του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Και η μεν του Ανάρχου Πατρός υπόστασις ήτο γνωστή εις τους ανθρώπους από της αρχής αυτών, διο και οι Εβραίοι ως Πατέρα ετίμων και ελάτρευον τον Θεόν με νομικάς θυσίας και εορτάς. Η δε του Συνανάρχου Υιού υπόστασις εγνωρίσθη μετά ταύτα δια της χρονικής κατά Σάρκα Γεννήσεως του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού κατελθόντος εις τον κόσμον δια την σωτηρίαν ημών των αμαρτωλών. Η δε του τρίτου προσώπου της Παναγίας Τριάδος υπόστασις, ήτοι το Πνεύμα το Άγιον, έμεινε και αυτό άγνωστον και αφανέρωτον εις τον κόσμον· διο και κατά τούτο έλεγε και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης: «Ούπω γαρ ην Πνεύμα Άγιον» (Ιωάν. ζ:39), όχι ότι έως τότε ακόμη δεν ήτο τούτο, άπαγε της βλασφημίας· διότι το Πνεύμα το Άγιον ήτο πάντοτε και είναι συνάναρχον και συναϊδιον τω Πατρί και τω Υιώ· αλλ΄ «ούπω γαρ ην Πνεύμα Άγιον», δηλαδή ακόμη δεν είχε φανερωθή κοινώς εις τον κόσμον. Ακόμη δεν είχον μάθει οι άνθρωποι, ότι είναι άλλος Παράκλητος, το Πνεύμα το Άγιον. Κατά δε την ημέραν της Αγίας Πεντηκοστής, συμφώνως προς την αγίαν επαγγελίαν του Σωτήρος, κατήλθεν εις τους Μαθητάς του Χριστού το Πνεύμα το Άγιον εις σχήμα πυρίνων γλωσσών και εκάθισεν επάνωεις τας κεφαλάς αυτών. Τότε όλοι ενεπλήσθησαν από την ακένωτον Χάριν και σοφίαν του Θεού και ελάλουν παράδοξα και εξαίσια πράγματα και προεφήτευσαν. Επειδή λοιπόν δια τούτων όλων εγνωρίσθη ότι είναι και εν άλλο πρόσωπον και μία άλλη υπόστασις, εκτός του Πατρός και του Υιού, δια τούτο οι θείοι Πατέρες εθέσπισαν όπως εκτός της χθεσινής εορτής της Κυριακής της Αγίας Πεντηκοστής επιτελούμεν κατά την σήμερον, ημέραν Δευτέραν, ετέραν ξεχωριστήν εορτήν προς τιμήν του νυν φανερωθέντος Παναγίου και ζωοποιού Πνεύματος, ως οδηγού και συνεργού και συναιτίου της σωτηρίας μας. Λέγει λοιπόν ο θείος Λουκάς, ότι δεξάμενοι οι Άγιοι Απόστολοι την Χάριν του Παναγίου Πνεύματος, ελάλουν και ετέρας γλώσσας, «καθώς το Πνεύμα εδίδου αυτοίς αποφθέγγεσθαι» (Πράξ. β:4), και το πλήθος το οποίον ήτο παρόν, ήκουον εις έκαστος κατά την ιδίαν αυτού διάλεκτον. Τούτο το θαύμα τινές εξήγησαν, ότι λαλούντων των Αποστόλων την ιδικήν των πάτριον φωνήν, ήτοι την Εβραϊκήν, οι άνθρωποι οίτινες ήσαν εκεί συνηγμένοι από διάφορα μέρη του κόσμου, Πάρθοι και Μήδοι και Μεσοποταμίται, έκαστος με την ιδικήν του γλώσσαν και όχι την Εβραϊκήν, τους ήκουον, ήτοι κατενόουν τι έλεγον. Αλλ΄ ο Θεολόγος Γρηγόριος και μετ΄ αυτού οι άλλοι πάντες λέγουσιν, ότι η εξήγησις αύτη δίδει το θαύμα εις τους ακούσαντας και όχι εις τους Αποστόλους, καθώς ήτο η αλήθεια. Διότι οι Άγιοι Απόστολοι εκτός από άλλα χαρίσματα έλαβον και το χάρισμα να ομιλούν όλας τας γλώσσας. Δια τούτο δε και ήτο μέγα το θαύμα του Αγίου Πνεύματος, διότι εκείνοι οίτινες δεν εγνώριζον άλλην γλώσσαν ειμή μόνον την Εβραϊκήν, κατ΄ εκείνην την ημέραν αίφνης ελάλουν τας διαφόρους γλώσσας και ήκουον πάντες όσοι είχον συναχθή από τα τετραπέρατα του κόσμου δια το Πάσχα εις την Ιερουσαλήμ. Εσυνάζοντο δε τότε όλοι εκεί, διότι δεν ήτο συγκεχωρημένον εις αυτούς να εορτάζουν το Πάσχα εις άλλον τόπον, εκτός από την Ιερουσαλήμ. Ωμίλει λοιπόν έκαστος εκ των Αποστόλων τας ξένας γλώσσας· εις τούτο δε πρεπόντως η Χάρις του Αγίου Πνεύματος ενήργησε, διότι έμελλον να εξέλθωσι δια να κηρύξωσι την Πίστιν εις τα έθνη τα αλλόγλωσσα και έπρεπε να κηρύττουν εις αυτά όχι με την Εβραϊκήν, την οποίαν δεν εγνώριζον εκείνοι, αλλά με την ιδικήν των με την οποίαν εγεννήθησαν. Εν είδει δε γλωσσών κατήλθε το Πνεύμα το Άγιον, ίνα φανερωθή ότι ίδιον και οικείον του ζώντος Λόγου είναι το Πνεύμα το Άγιον, ή ότι και οι Απόστολοι με γλώσσαν έμελλον να διδάξουν και να ελκύσουν τον κόσμον προς επίγνωσιν και ενότητα, το εναντίον του μερισμού των γλωσσών επί της πυργοποιϊας. Πύριναι δε ήσαν αι γλώσσαι εκείναι ίνα δήλον γένηται, ότι ο Θεός είναι πυρ καταναλίσκον. Συγχρόνως δε και την κάθαρσιν εδήλου, ότι καθαρτικόν είναι το πυρ. Εν εορτή δε μεγάλη έγινεν η του Αγίου Πνεύματος επιφοίτησις και μάλιστα μεγάλην και επίσημον, δια να γίνη πανταχού το πράγμα εξακουστόν, επειδή ήτο άπειρον πλήθος ανθρώπων απανταχόθεν συναθροισθέντων και να θαυμάσωσι βλέποντες και ακούοντες τα παράδοξα, ίνα και οι ίδιοι αντί των Αποστόλων επιστρέφοντες εις τας πατρίδας αυτών γίνωσι κήρυκες της αληθείας. Παρατηρούσι δε καλώς και τούτο οι Άγιοι Πατέρες, ότι ωσεί πυρός, ήτοι ως πυρός, είπεν ο ιερός Λουκάς, δια να μη νομίση τις, ότι πυρός φύσιν έχει το Πνεύμα το Άγιον· άπαγε. Μη στοχασθή τις υλικόν τι ή σωματικόν περί του Αγίου Πνεύματος, αλλ΄ ούτως εφάνη, δια τα ανωτέρω αίτια. Εις τας κεφαλάς δε των Αποστόλων εκάθισε, διότι και η χειροθεσία εις την κεφαλήν γίνεται· και η Χάρις του Παναγίου Πνεύματος Διδασκάλους και Ποιμένας του κόσμου όλου τους Αποστόλους εχειροτόνησε. Και τούτο δε χωρίς άλλο πρέπει να γνωρίζωμεν, ότι την Χάριν του Παναγίου Πνεύματος έλαβον οι Απόστολοι και όχι την υπόστασιν. Διότι η υπόστασις ου πέμπεται, λέγει ο θείος Χρυσόστομος. Ο δε Χριστός υπεσχέθη να πέμψη εις τους Μαθητάς Του το Πνεύμα το Άγιον και το έπεμψεν, ήτοι την Χάριν, αλλά πολύ διαφορετικώτερον απ΄ εκείνο το οποίον εδίδετο εις τους Προφήτας. Διότι οι Άγιοι Απόστολοι εδέχθησαν όλα τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, από τα οποία εν ή δύο μόνον εις τους παλαιούς Προφήτας εδίδοντο. Άλλως δε Παράκλητος ονομάζεται το Πνεύμα το Άγιον· διότι και ο Χριστός Παράκλητος και είναι και λέγεται, καθώς τον ονομάζει και ο Απόστολος. Παράκλητος αφ΄ ενός μεν διότι παραμυθείται και αναψύχει ημάς, αφ΄ ετέρου δε διότι εντυγχάνει υπέρ ημών προς τον Θεόν· άλλως δε, διότι ομοούσιον είναι τω Υιώ και τω Πατρί.