Φώτης Κόντογλου : Βυζάντιο και αρχαιότητα

 «Ὅση διαφορὰ ἔχει ὁ Χριστιανισμὸς ἀπὸ τὴν εἰδωλολατρία, ἄλλη τόση διαφορὰ χωρίζει τὸ Βυζάντιο ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Ἡ ἀρχαιότητα εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ λογικοῦ, ἐνῶ τὸ Βυζάντιο εἶναι ἡ βασιλεία τῆς πίστεως, τῆς πνευματικῆς μέθης καὶ τῆς ἀθανασίας. Ὁ Πραξιτέλης καὶ ὁ Ἀπελλῆς δὲν θὰ ἔνοιωθαν μία βυζαντινὴ εἰκόνα, γιατὶ δὲν εἶναι φτιαγμένη ἀπάνω στὸν ὑλικὸν κανόνα. Πολλοὶ ἀρχαῖοι μιλήσανε γιὰ τὴν ματαιότητα τοῦ κόσμου, ἀλλὰ κανένας δὲν τὴν πίστεψε ἀληθινά, ὥστε νὰ τὴν ἀφήσει, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Διογένη, ποὺ καὶ αὐτὸς καμώθηκε ψεύτικα πὼς τὴν σιχάθηκε, μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ θρέψει τὴ ματαιοδοξία του. Ἐνῶ στὸ Βυζάντιο ὁ βασιλιὰς κατέβαινε ἀπὸ τὸ θρόνο καὶ πήγαινε στὴν ἔρημο ντυμένος παλιόρασα ἀπὸ γιδότριχα καὶ χαιρότανε γιατὶ ἠλευθερώθη ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς φθορᾶς. Ἡ ἁγιότης, ἡ ὁσιότης, ἡ μακαριότης γινήκανε πραγματικότητες τῆς ζωῆς, δὲν ἤτανε ὅπως πρὶν κάποια ἠθικὰ σύμβολα. Στὸ Βυζάντιο ὁ ἄνθρωπος ἔγινε πιὸ ἐσωτερικός, κατέβητε στὸν βυθὸ τοῦ ἐαυτοῦ του, (ἔγνω ἐαυτόν), ὄχι ὅπως ἤθελε ἡ ἀρχαία φιλοσοφία μὲ τὸ ἐρευνητικὸ ψάξιμο τῶν ἐγκάτων του, ἀλλὰ μὲ τὸν θεῖο ἔρωτα, ποὺ τοῦ ἔλεγε (Ὑμεῖς ναὸς τοῦ πνεύματος ἐστέ). Μὲ τὴν ταπείνωση ἔγινε πιὸ εὐαίσθητος στὸν ψυχικὸ πόνο καὶ στὴ συντριβὴ τῆς καρδίας, καὶ βρῆκε τὴ λύτρωση τῆς συγγνώμης καὶ τῆς μετανοίας».